IDEAS VERDES INCOLORAS DORMEN FURIOSAMENTE

  

1.- Enszerberger afirmou que o número de lectores de poesía é o mesmo en calquera país do mundo sen importar o tamaño da poboación: 1.354 (Constante de Enzensberger). Esta misteriosa propiedade fai que o número de lectores (de compradores hai que  supoñer),  sexa o mesmo en Islandia (300.000 habitantes) que nos Estados Unidos (320 millóns).  Ademais é o único xénero literario no que hai moitos máis escritores (privados e clandestinos) que lectores, afirmación que comparte con Montaigne:

                 

Temos moitos máis poetas que xuíces e intérpretes de poesía. É mais doado facela que coñecela[1]

Pode que a boutade de Enzesberger sexa certa mais a poesía xa non é o que foi e a poesía de hoxe parece avanzar cada día máis, cara a unha total incomprensibilidade. Josep Pla escribía hai xa moitos anos sobre a poesía de Kavafis:

Son poesías moi sinxelas, sen pedantería, que non recorren ao inintelixible galimatías da poesía de hoxe que é horrenda…   

É como se a poesía de hoxe tivera dous extremos, a cursilería e a impenetrabilidade.

2.- En los yermos altos / veo unos chopos de frío / y un camino blanco… escribe Antonio Machado. Poucos problemas. Somos capaces de evocar aquilo ao que Machado se refire e accedemos con facilidade á metáfora «chopos de frío».

En  Góngora a cousa vai máis complicada:

El que de cabras fue dos veces ciento

esposo casi un lustro, cuyo diente

 no perdonó un racimo aún en la frente

 de Baco  cuanto más su sarmiento

 triunfador siempre de celosas lides

 le coronó el Amor, más rival tierno,

breve de barba y duro no de cuerno,

redimió  con su muerte tantas vides;

  servido ya en cecina,

  de  purpúreos hilos es de grana fina...

 Tampouco é fácil Mallarmé, (que ten moitos poemas afortunados) de quen dixo Jules Renard no seu Diario que, era intraducible mesmo ao francés. En español non melloran as cousas:    

El número

 existiera

 de un modo que fuese alucinación dispersa de agonía

 comenzar  y cesará

 ensordeciendo que negado y cerrado…

Incoherente, diría calquera sen vacilar deste texto si descoñecera o autor

         En Góngora, con calma, coñecendo as claves, recoñecemos a descrición dun castrón famento que agora é servido nunha mesa como cecina  despois de inseminar en cinco anos máis de duascentas cabras. Aínda así, trátase dun estilo manierista. Góngora non é escuro, é complicado, di Octavio Paz[2].  A sintaxe é inusitada, as alusións mitolóxicas veladas, pero vencidas esas asperezas o sentido é claro. Mallarmé é outra cousa. Góngora fala  de algo que está fóra do poema. A súa referencia é exterior. En Mallarmé a referencia é a propia linguaxe. As palabras falan  entre sí, segundo Paz. Mallarmé, lembra J.A.Marina, andaba na procura dunha linguaxe especificamente poética onde as palabras non serviran para designar nin expresar nada, senón que tivesen un fin en si mesmas velaí que lle dixera ao pintor Degas que a poesía se facía con palabras non con ideas.  Tal pretensión, a Marina parécelle digna de ser convertida no patrón dos disparates que fixo xurdir a lingüística autónoma desligada da semántica, dos falantes e da comprensión, pero ven aquí ao caso. Todorov[3] dicía, hai xa moitos años, que no linguaxe do esquizofrénico, como pasa co de Mallarmé,  falla a función referencial. ¿É que dicir de Lewis Carroll?

Colliveaba el día y las tovas agilimosas

giroscopaban y barrenaban en el larde

                      todos debirables estaban los burgobos…

Parece moi bonito, dixo Alicia- pero resulta difícil de entender. En certo modo parece encher a miña  cabeza de ideas… só que non sei exactamente cales son.

As jitanjáforas de Alfonso Reyes eran moi semellantes e soaban do mesmo xeito:

Filiflama alabe cundre

ala olalúnea alífera

alveolea liris salumba salífera

Hai ocasións nas que a poesía se entende pero baixo a forma de  «ripios» que Juan Ramón Jiménez ilustraba así:  Lata, lata, lata, hojalata.

3.- Chomsky non precisou de palabras parecidas a palabras, unidas por unha sintaxe correcta ou de neoloxismos, para mostrar as diferencias entre sintaxe e semántica:

Vir casa ti.

          As ideas verdes incoloras dormen furiosamente.

No primeiro caso hai unha sintaxe incorrecta pero o sentido mantense. Na neuroloxía correspondería, (simplificando moito as cousas) ao xeito de se expresar dos pacientes con afasia de Broca. No segundo caso, a sintaxe é correcta pero a frase non ten sentido ningún. Sería algo semellante ao que acontece na afasia de Wernicke. Ocorre sen embargo, que moita da poesía de hoxe é do tipo de ideas verdes incoloras dormen furiosamente que de non saber o lector que se trata dun famoso exemplo de Chomsky para ilustrar a falta de sentido dunha frase cunha sintaxe correcta, podería ser tomado como un verso dun gran poeta. No faltan xustificacións para iso. É o propio Octavio Paz quen escribe:

Las verdaderas ideas de un poema no son las que se le ocurren al poeta «antes» de escribir el poema sino las que «después» con o sin su voluntad se desprenden naturalmente de la obra[4] 

Paz semellaba compartir a ideas de T. S. Elliot que lle dixo nunha conversa a Donald Hall: Cando escribín A Terra Erma tanto me tiña se sabía o que dicía ou non.[5] A palabra clave en Paz é «naturalmente»... ¿que se desprende «naturalmente» da frase «as ideas verdes dormen furiosamente...?». Segundo algúns críticos abonda con atopar un contexto axeitado para que teña sentido. 

4.- Este tipo de textos ten unha gran semellanza cos producidos por aquel xerador automático de poesía galega que acollía o blog Aduaneiros sen fronteiras infelizmente desaparecido ou cos cadáveres exquisitos, poemas que os surrealistas compoñían alá polos anos 20 do pasado século, pregando unha folla de papel onde cada un dos participantes ía escribindo unha palabra sen coñecer o que escribían os demais e seguindo a secuencia de nome, verbo, adxectivo, etcétera,  para despois despregar a folla e ver o resultado: el cadáver exquisito beberá viño novo, foi o primeiro resultado que bautizou a técnica para a posteridade. Raymond Queneau, un dos fundadores de OuLiPo (obradoiro de literatura potencial) publicou en 1961 Cent Millards de Poèmes, dez sonetos nos que cada verso era una tira de papel que cada lector podía dispoñer do xeito que lle petase combinando ao chou as tiras para facer novos sonetos coas tiras-anacos dos dez de Queneau. Dende a chegada da informática e dos ordenadores estes xeradores aleatorios inzaron tanto na poesía como na prosa e hai agora xeradores de discursos foucaltianos, postmodernos, burocráticos etcétera que seguen os mesmos procedementos de combinatoria aleatoria dentro de certas restricións.

Todos estes poemas cumpriría que pasasen o Test de Turing inverso. Turing propuxo o seu test para determinar se un ordenador era intelixente ou non. Diante da pantalla dun ordenador facemos preguntas a algo ou alguén que está oculto  que vai respondendo as preguntas. Se non podemos precisar se quen responde é un ser humano ou un ordenador o test de Turing é positivo. Se diante dun ordenador non somos quen de distinguir se os poemas que aparecen na pantalla están compostos por un xerador aleatorio ou por un poeta estamos no mesmo caso. Nassim Taleb, estudoso do azar e da incerteza,  puido divertirse producindo cun xerador deste tipo «auténticos» discursos derridianos ou hegelianos pero malia a súa critica recoñece que gorenta desta poesía sen sentido, ben a producida por medios informáticos ou por creadores conscientes  pois cree que algunhas formas estéticas atraen algo na nosa bioloxía sexan xeradas dunha forma ou doutra. Claro que cómpre ir con certa cautela con alguén que di que para el, os textos de Baudelaire, Canetti, Borges ou Benjamin son impenetrables ou escuros.   

Si se quere, é posible facer as cousas máis doadas sen recorrer á informática. Supoñamos unha frase  que escribiremos  seguindo a forma poética tradicional:

O home camiñaba pola rúa

Mirando os escaparates

Para pasar o tempo

Ata a hora da cea

         Frase trivial onde as haxa. Fagamos uns pequenos arranxos. Cambiemos unha palabra de xeito aleatorio por cada verso,(pódense intentar varias ata quedar satisfeitos), e vexamos o resultado:

O vento camiñaba pola rúa

Aloumiñando escaparates

Para pechar o tempo

Ata a hora dos soños

         O resultado vai collendo un feitío «poético». Se o resultado non se entende non hai porqué preocuparse, estaremos diante de «versos entrambilicados que ninguén entende pero que ninguén se atreve a dicilo» como escribía García Sabell no seu Libro de Comentos, farto de tanto poeta «filósofo» ou retórico baleiros de ideas.

       Repítese o proceso con varios «versos» máis e despois faise un peneirado para desbotar o que non interese. Si se quere, pódese recorrer a hipálage[6] como Borges sinalaba en  Carducci: o silencio dos campos verdes transformase en, o silencio verde dos campos. Ou en Virxilio: Camiñaban escuros pola solitaria noite.[7]

5.- Abeirados polas ideas de Octavio Paz, calquera crítico postmoderno podería escribir un libro sobre a fecunda iluminación que ideas verdes incoloras nos aportan en relación por exemplo coa teoría da percepción da cor e a súa relación coa linguaxe, (tese de Sapir-Whorf), ou o «durmir furiosamente» destas ideas que mostrarían unhas ideas dormentes furiosas que poden espertara en calquera momento para cambiar coa súa furia o estado actual das cousas (xéneros, ideoloxías, políticas...) ou deixarse levar pola música das palabras sen procurar ningún significado.

 Lichtemberg dicía de Jacob Boehme, que o autor puña as palabras e o lector o sentido, frase que aprobarían os post-estruturalistas pragmáticos que poñen o sentido dunha obra na beira da comunidade lectora.[8]

6.- A semellanza deste tipo de poesía coa afasia de Wernicke e coa linguaxe de algúns esquizofrénicos foi un tema recorrente na psicopatoloxía que consideraría algúns poemas de  Mallarmé como esquizofrénicos e tería certa sospeita de Góngora polo seu manierismo e barroquismo tamén propios en ocasións desta doenza como Binswanger mostrou no seu libro, Tres formas de existencia frustrada, hai xa moitos años. Na clínica esta linguaxe ten ás veces outro feitío con certo parentesco coa poesía moderna. Un doente atinxido por esta doenza, na terceira idade da súa cronicidade di:

Bueno… recibiré este…de los pozos de las angustias o cosa así… según parece… recibirá el cuadro sobre el asunto del cuadro para que lo tengo colocado… tal cosa y para que no moleste…

         ¿Que cadro?. ¿Para que non moleste a quen?. ¿Qué “este” recibirá?. Aquí, «este» non ten un referente que o preceda. Tampouco «moleste». O discurso non ten coherencia nin referencia… Outro, na  súa mocidade psicótica, teima en que midamos con precisión de agrimensor a que cree evidente forma cadrada da súa cabeza: A miña nai sempre me dicía que era un cabeza cadrada, que parecía alemán... Sintaxe conservada sen dúbida pero se trata dunha metáfora «encarnada», tomada na súa  literalidade e feita  carne. Vémolo ás veces… Outro máis conta un chiste. A súa narración é sintáctica e semanticamente impecable. A situación, un funeral, éo  menos.  É unha mostra desas «faltas de tacto» tan frecuentes nos abrentes psicóticos. Aquí enténdese a narración, a sintaxe é correcta, pero o ouvinte pampo, pregúntase:: ¿a que ven iso agora?.  É o  contexto, o uso, o que fai o chiste  desaxeitado á  situación.

7.- A hipótese tradicional para explicar estas semellanzas entre a linguaxe psicótica e a de moita produción poética, considera que nestes escritores e en termos cognitivos, o procesamento lingüístico é consciente e realizado desde niveis altos de procesamento mentres que nun esquizofrénico, non é ese o caso. Dito doutro xeito: O poeta é dono da linguaxe mentres que o esquizofrénico é escravo da linguaxe. É dicir: nos pacientes, o procesamento da linguaxe non sería deliberado senón automático e inconsciente e sen que exista insigth, conciencia, sobre as súas  producións o que nos leva a outro concepto bastante esvaradío que conta con bibliografía un tanto desmesurada e con hipóteses non sempre achegadas.

É coñecido que Jung consultou á filla de Joyce, malia as reticencias deste, que non admitía que, o estraño linguaxe que a súa filla utilizaba cando escribía e mesmo cando falaba, fose algo diferente aos xogos de palabras que el empregaba a moreas nas súas obras e do que o Finnegans Wake é paradigma. Jung, díxolle a Joyce, que a diferencia estaba, en que  tanto el como a súa filla estaban baixo a  auga, pero Joyce nadando e a súa filla, afogando. Jung comparou tamén os artistas de vangarda cos psicóticos. Pensaba que en ambos casos, o Ego era superado por unha enxurrada de forzas dionisíacas ingobernables e pola súa inmersión nun entorno sensorial.

Hai anos un psiquiatra alemán, Von Domarus, propuxo unha teoría para explicar a fala esquizofrénica. A lóxica dos individuos «normais» acepta a identidade sobre a base de suxeitos idénticos. A paleolóxica do esquizofrénico sobre predicados idénticos. Supoñamos dous siloxismos A y B :

                           A

1.    Todos os homes son mortais

2.    Sócrates é home

3.    Sócrates é mortal

                        B

1.    A herba morre

2.    Os homes morren

3.    Os homes son herba

No primeiro caso a identidade dos suxeitos ven determinada porque comparten un predicado, unha propiedade común. No segundo, é a identidade dos predicados compartidos a que establece a identidade común dos suxeitos. Von Domarus pensaba que este xeito de razoar era propio dos esquizofrénicos mais atópase tamén nos chistes, no humor e... na poesía.

7.- Se moita da poesía moderna é hermética a prosa non o é menos. Tomemos o seguinte texto:

O paso dunha explicación estruturalista na que se entende que o capital estrutura as relacións sociais dun xeito relativamente homólogo a unha idea da hexemonía na que as relacións de poder están sometidas á repetición, á converxencia e á reformulación, suscitou a cuestión da temporalidade no pensamento da estrutura e marcou un cambio dende unha forma de teoría althuseriana que considera as totalidades estruturais como obxectos teóricos a outra na que as pescudas na posibilidade continxente da estrutura abren unha concepción renovada da hexemonía como vinculada aos enclaves e as estratexias continxentes da reformulación do poder…

Este texto que reproduce Steve Pinker no seu libro, The Blank Slate, é da moi gabada e recoñecida profesora de retórica da Universidade de Berkeley, Judith Butler[9], e foi merecerte do primeiro premio no Concurso anual de redacción con mal estilo da revista Philosophy and Literature, que premia os textos mais lamentables en artigos xornalísticos ou libros.

Tampouco está mal este outro sobre poesía, comunicación y creación dun moi recoñecido poeta xa falecido:

Tal vez sea en este (en el proceso creador) donde importaría ahora centrar la consideración de lo poético, y tal inversión de perspectiva podría encontrar paralelo en la totalidad del campo lingüístico, donde la consideración de los aspectos utilitarios o finalistas del lenguaje, (más o menos condicionada por la inflación metodológica de la taxonomía estructural, de los principios de la psicología estímulo-respuesta o de la teoría matemática de la comunicación) está dejando paso a la consideración de su aspecto creador o generador y donde la lingüística misma se sitúa, según señala explícitamente Chomsky, como una rama particular de la psicología del conocimiento….[10]

Non sei se haberá alguén que saiba de que tratan estes textos. O xurado do primeiro deles, tivo que advertir de que non se trata dunha parodia, pero textos semellantes inzan polo mundo adiante  en ensaios, críticas, libros e reseñas literarias e por suposto na poesía onde xa é moi difícil atopar poemas «sinxelos» como os de Kavafis esmagados por unha morea de significantes na procura dalgún significado que alguén poida atopar ou imaxinar.

Se cadra, é por razóns como as aludidas que, Umberto Eco definía a poesía como, iso que cambia de liña antes de que remate a páxina, mentres que a prosa é o que chega ata o final da liña.

         Malia este estado de cousas a poesía, mesmo a inintelixible, segue a ser valorada en exceso. É unha poetisa, premio Nobel en 1996, Wislaba Szymborska a que escribía no seu libro, Sempre lecturas non obrigatorias:

¿Hai algún xeito de remediar dunha vez por todas esa escala, tan anacrónica hoxe, na que a poesía sempre está un banzo por riba da `prosa e que sempre considerou a narrativa de ficción de maior valor que a de non ficción ?...

Seica aínda non, e segue existindo unha especie de Ditadura do Poetariado, velaí que, poño por caso, o Día das letras galegas, festexe, ás veces, poetas de moi dubidoso valor e obra cativa e esqueza a historiadores, ensaístas ou antropólogos que para chegar a esa gloria teñen que acreditar unha obra moito máis ampla ca de calquera poeta que moitas veces é recibida con reticencia.

           Sziymborska cando tiña ao seu cargo responder aos escritores que querían debutar na revista polaca Vida Literaria non aturaba a poesía aleatoria que recibía en ocasións e respondía cunha mestura de ironía, humor e certo alporizamento:

Os poemas que nos remite vostede son puzzles de palabras cuxo único misterio é o azar. Non descubrimos neles ningunha regra de asociacións, ningún intento de construír algunha imaxe coherente. Por non falar do sentido: Mergúllome nos azucres do mundo como si dun estorniño, ao que esperta a codia, fóra do corpo... señor...[11]

        

8.-  Non é preciso, coido, tanto alambique na prosa ou na poesía. Para Montaigne, a boa, a suprema, a divina poesía está por riba de regras e razóns ... non exercita o noso xuízo; arrebátanos e nos devasta[12].  A pregunta nestes casos debe ser sempre a de Kundera que é outro xeito de dicir o mesmo que dicía Montaigne: Ese poema, ese conto, ese texto de ensaio, ...: ¿Ilumina o misterio das situacións humanas ás que non chegan nin a socioloxía nin a politicoloxía...?.

Para moita da poesía de hoxe, a resposta, coido eu, é,  non. Nin a poesía ao xeito das jitanjáforas nin as que seguen o rego das «ideas verdes dormen furiosamente» teñen esa capacidade de iluminación. Son pura forma, «soniditos» que dicía, coido que Macedonio Fernández e nese eido por moi musical que poidan soar nunca serán como un cuarteto de Mozart ou unha fuga de Bach. 

---

[1] Montaigne. M. Ensaios. Acantilado.2011. (En Catón el joven).

[2] Octavio Paz. Corriente alterna. Siglo XXI.

[3] T.Todorov.

[4] Paz. O. Corriente Alterna. Siglo XXI. 1967.

[5] Citado en Cees Noteboom, Tumbas de poetas y pensadores. Siruela. 2017.

[6]  Atribuir a un substantivo una cualidad o acción propia de otro sustantivo cercano en el mismo texto(Wikipedia)

[7] Eneida.VI.1.

[8] Vid Todorov.T. El hombre desplazado. Taurus.2008. (1996).

[9] De Wikipedia: Judith Butler (n. 24 de febreiro de 1956, Cleveland, Estados Unidos) é unha filósofa post-estructuralista que actualmente ocupa a cátedra Maxine Elliot de Retórica, Literatura comparada e Estudos da muller, na Universidade de California, Berkeley, despois de exercer como profesora nas Universidades de Wesleyan e Johns Hopkins. Esta teórica, ten  realizado importantes aportacións no campo do feminismo, a Teoría Queer, a filosofía política e a ética.

[10] Valente. A. “Conocimiento y comunicación”. En Las palabras de la tribu.Tusquets.1971.

[11] Symborska. W. Correo Literario. Nordicalibros. 2018.

[12] Montaigne.Op. Cit.

   

---