AVES MIGRATORIAS

1.- Chegan onda nós en maio ou xuño e marchan cando o verán entra no seu luscofusco pero non son moitos os que se decatan da súa presenza malia que os vencellos, dende moi cedo, rechouchían sobre os tellados da cidade apañando insectos en vos a máis de 150 quilómetros por hora que envexaría calquera piloto acrobático. Son aves extraordinarias que apenas coñecen a terra pois  viven sempre voando agás cando pousan para aniñar e criar. Un vencello anelado de 21 anos que puido ser controlado, pasou só seis meses da súa longa vida na terra e o resto, sempre no aire. 

Unha andoriña non fai verán; un vencello si. As andoriñas avisan da primavera pero non hai mellor sinal do comezo do verán que a chegada dos vencellos nin mellor sinal da chegada do outono que a súa marcha. Nos meses de xullo e agosto, hai centos de vencellos voando sobre Ourense. Teñen preferencias arquitectónicas moi precisas dende que en tempos antigos  se fixeron urbanitas. Pola mañá gorentan da igrexa de San Francisco e do Parque de San Lázaro, despois das rúas do centro histórico e da catedral, polo serán voan polas ribeiras do río ou en calquera outra parte. Foxen dos edificios modernos e procuran os da idade media ou os barrocos que lles permiten aniñar nos seus buratos. Veñen dende África cando os insectos no ar chegan a unha masa crítica o que só acontece na primavera serodia e no verán. Algúns ornitólogos falan de plancton aéreo por semellanza co xeito de se alimentar das baleas co plancton oceánico. Ás tres semanas de nacer os novos vencellos deixan o niño para non volver pousar na terra durante anos. Tres semanas despois marchan  ás terras de máis alá do Sahara sen se confundir no rumbo e sen pousar. Hai máis de 100 especies de vencellos espallados polo mundo pero nunca se atopan máis alá dos 70º de latitude norte ou dos 35º de latitude sur. Algunhas especies de swiftlets, de vencellos asiáticos, aniñan en covas de xeito masivo, ás veces a máis de 400 metros da entrada, e voan dentro delas como os morcegos empregando o eco das  sinais sonoras que emiten. Estes vencellos que non pesan máis alá dos 30 gramos, forman parte da cociña do sur de Asia o mesmo que os seus niños que teñen sona polo seu cuspe, de teren propiedades estimulantes do sexo.

Máis silandeiros pero tamén cantores, bubelas e cucos, entre outros, chegan con eles, as veces adiantados, e voan tamén polo ceo de vilas e campos e aniñan en catedrais, cantís, árbores ou matogueiras. Cunqueiro dicía hai anos que, xa hai primaveras sen paxaros en algunhas partes do globo e que pode que nas cidades, xa non haxa ollos para velos. Coido que ten razón. Se cadra, nun país como o noso  afeito á emigración, uns emigrantes voadores como estes que son cousa familiar e que forman parte dende sempre da paisaxe cotiá, non chaman moito a atención pero malia a esta antiga veciñanza e familiaridade, hai algo que sempre abraia ou debería abraiar, no ir e vir destas aves que percorren distancias milagreiras sen se perder no camiño e ás veces, como os vencellos, sen se pousar nunca na terra.

Dende tempos moi antigos a chegada e a marcha destes paxaros foi un misterio que demorou séculos en ter unha explicación axeitada. Heródoto, en Euterpe, segundo libro da súa Historia, no que fala de Exipto, xa sabía que os falcóns ratoneiros e as andoriñas emigraban a climas máis acolledores  pois ao tratar das supostas fontes do Nilo, para desbotar a idea de que tiñan a súa orixe nas neves do sur, di que, esas aves non emigran cando cumpría como fan as grou, as grullas, cousa que si farían se nevase neses territorios.  Plinio falaba das andoriñas como aves semestrais pero malia o informe de  Heródoto,  o saber de Plinio ou mesmo de Aristóteles, que tamén coñecía o costume migratorio destas aves, os primeiros ornitólogos tiveron as súas leas con estas aves e propuxeron hipóteses ás veces moi pouco aqueladas. Algúns pensaban que as andoriñas que desaparecían ao achegarse o outono, invernaban nun sono longo, como facían os morcegos, pero baixo as augas, soterradas na lama do fondo de lagoas i estanques. Outros con máis acerto, defendían a emigración estacional aínda que non soubesen a onde ían cando marchaban nin como volvían. Xa daquela, séculos XVI e XVII, había observadores que viran cruzar o estreito de Xibraltar a moitas destas aves mais iso non foi de abondo para que homes de ciencia como Newton ou o mesmo Linneo, deixaran de acreditar na idea do invernar baixo as augas.

A mediados do século XVII, un home con curiosidade científica, Frisch, atou uns fíos de cores ás patas dunhas andoriñas que aniñaban a carón da súa casa en Alemaña e ceibounas. Algunhas delas volveron aos seus niños o ano seguinte polo que quedou demostrado o que sempre souberon os criadores de pombas mensaxeiras: que algúns paxaros eran quen de atopar o camiño ao fogar dende lonxe. Non foi ata 1899 que Mortensen  mellorou a técnica ao poñer aneis de aluminio con datos gravados de orixe e identificación nestas aves.  Dende entón puideron os ornitólogos dispoñer de datos certos destas viaxes e eses datos, revelaban fazañas nada doadas de crer.

Os aneis mostraron que os paxaros sabían como ir e vir aos seus fogares de cría e invernada pero cumpría agora saber como o facían. Nos derradeiros anos do século XVIII, Nauman, un ornitólogo alemán, observou que os ouriolos (oropéndola, ouriolus ouriolus) que mantiña pechados en  gaiolas e aviarios, ao chegar o mes de xullo, coincidindo co que sería o seu tempo de emigrar, movíanse inquedos polas noites  aseteando e brincando  e non acougaban ata o mes de novembro. No mes de marzo, tempo de chegada da invernada, repetíase de novo o proceso. Nauman chamou a este comportamento, zugunruhe, e propuxo que a duración deste tempo de inquedanza migratoria era maior ou menor segundo a distancia que tiñan que percorrer os paxaros na súa viaxe migratoria. En 1960 outro ornitólogo alemán, Gwuinner, fixo un experimento para probar que estas aves tiñan un reloxo interno instintivo que sinalaba o momento de partir. Escolleu dúas especies de paxaros, unha de emigración corta, o picafollas europeo, (philloscopus collybita), e outra de emigración longa, o picafollas cantor, (phylloscopus trochilus) e puido comprobar que o zugunruhe era máis longo no que viaxaba máis lonxe. Gwinner ademais, meteu algúns picafollas cantores nun avión e levounos ata os territorios de África onde invernaban e puido comprobar que a inquedanza non cesaba polo que tirou a conclusión de que o reloxo era interno e non dependía das condicións locais.  Outro alemán, e xa van.., decatouse por azar que, non só os paxaros migratorios non tiñan paría no zugunruhe senón que os movementos de ir e vir nas gaiolas tiñan un eixo que se correspondía coa dirección que seguirían na emigración se non estiveran pechados. A observación foi replicada varias veces nos anos seguintes con maior certeza ao empregar un papel con tinta no chan das gaiolas con teito transparente nas que o paxaro deixaba as súas pegadas. Os ornitólogos tiraron a conclusión de que os paxaros estaban xeneticamente programados para emigrar nunha determinada dirección e durante un tempo fixo mais para facer iso cumpría un compás e ninguén sabía que clase de compás podía acoller o corpo dun paxaro nin a súa suposta localización. Algúns paxaros emigraban de día, outros de noite, velaí que as primeiras hipóteses pensaran que era o sol ou as estrelas combinadas co reloxo interno  as que servían de guía na viaxe.

Un novo experimento fixo as cousas aínda máis complicadas. Perdeck, desta volta un ornitólogo holandés, empregando as antigas trapelas coas que os seus veciños capturaban paxaros para xantar, puido entre 1940 e 1950, capturar 11.000 estorniños que marchaban cara o sur e que foron clasificados por idade, plumas, sexo, peso etc, e anelados. Perdeck levou moitos destes paxaros, uns novos, outros adultos, nun avión a Suíza, 600 quilómetros ao surleste de Holanda e ceibounos. Puido recuperar 354. Os paxaros novos remataron a súa viaxe 600 quilómetros máis ao sur do seu acostumado territorio de invernada mentres que os adultos chegaron sen problemas ao territorio de sempre. Cando chegou o tempo de volver a Holanda, tanto os paxaros novos como os adultos volveron ao territorio onde se criaran, (Holanda) pero os novos seguiron invernando 600 quilómetros ao sur. A conclusión que se tirou deste experimento foi que, os paxaros adultos eran quen de corrixir o seu rumbo de volta e atopar o seu territorio de nacenza  porque tiñan unha “impronta” dese territorio adquirida nas viaxes anteriores. Os novos tiñan a impronta do lugar de nacenza mais non a de chegada. Cumpría algo máis pois as pardelas capturadas nos cantís da costa inglesa e levadas a diferentes puntos xeográficos volvían sen problemas o lugar de partida cando se ceibaban e o mesmo facían as pombas mensaxeiras. Como no caso dos humanos, para iso era preciso saber onde se atopa un, (dispoñer dun mapa ou XPS) e ter un compás para poder trazar o rumbo. Hai varios tipos de compás: o sol e as estrelas poden servir pero os experimentos feitos en caixas como as empregadas nos estudos de zugunruhe confirmaron que os paxaros que emigraban de noite determinaban o rumbo segundo a posición das estrelas pero o problema era que o seguían facendo en total obscuridade. Recuperouse entón unha vella teoría que afirmaba que os campos magnéticos terían algo que ver coas capacidades de navegación destas aves. Creando campos magnéticos artificiais no tempo do  zugunruhe con electroimáns, os investigadores puideron comprobar que o rumbo  cambiaba cando se invertía o campo magnético así que os paxaros, si navegaban seguindo os campos magnéticos. O problema era que non se coñecía ningún material ferroso no corpo das aves que puidera verse influído por eses campos magnéticos.  En 1970 descubriron que algunhas bacterias tiñan magnetita o que lles permitía aliñarse seguindo os campos magnéticos. O mesmo mineral atopouse despois en peixes, abellas, e microscópicos anacos no peteiro e na cavidade nasal dalgúns  paxaros polo que a teoría comezou a ter algún fundamento. Outra posibilidade era que os campos magnéticos induciran cambios nas reaccións químicas dos paxaros e que estas fosen mediadas pola luz. Despois de varios experimentos se puido demostrar que o ollo dereito destas aves era o determinante na percepción do campo magnético e que non era a luz a responsable senón a claridade da imaxe. A magnetita sería a responsable do mapa,(onde estou) e os mecanismos químicos, do compás,(que dirección tomar) serían mediados polos cryptocromos, unhas proteínas atopadas na retina de certos paxaros. As investigacións neste campo son complicadas e esixen técnicas moi sofisticadas[1] mais seica os cryptocromos responden quimicamente aos campos magnéticos permitindo que as aves vexan estes campos magnéticos como un patrón de cores ou de luces que as guía ata o seu destino. Algo semellante acontece nas baleas que parecen moverse seguindo vales xeomagnéticos que ás veces, ben polos sonar ou sondas dos buques ou por outras causas que alteran a dirección dos mesmos, poden varar nas praias cando os vales apuntan cara a terra[2]             

2.- Hai 12.000 anos, cando as capas de xeo que ata entón cubriran moitas terras do hemisferio norte íanse retirándose mainamente cara o norte, o mar, que estaba nese tempo máis de 100 metros por debaixo do seu nivel actual, foi asolagando o que ata entón fora Berinxia, unha chaira-tundra pero sen xeo, de 1500 quilómetros de ancho que unía o que hoxe son Alaska e a Siberia do leste. Por Berinxia chegaron, é unha hipótese que ten algúns críticos, os primeiros homes a América. Hoxe, o estreito de Bering,  formado polo  abalo das augas, afasta o que antes foi unha mesma terra. Os mares formados, o de Bering ao sur, o de  Chukchi ao norte, son de augas pouco profundas como as do estreito, que van dos 30 aos 60 metros e onde milleiros, mellor millóns de aves aniñan nas súas ribeiras, marismas e penedos rochosos. A antiga Berinxia, sen a grande chaira-tundra hoxe asolagada, segue a ser Berinxia, iso si, máis pequena e repartida entre Alaska e a Siberia rusa do leste, afastadas polos pouco máis de 80 quilómetros que ten o  Estreito de Bering  e unha vez máis unidas cando xelan no inverno nas augas porque o mar de Bering, e o de Chukchi, quedan xeados no inverno e libres de xeo no verán, tempo no que é posible a pesca e o paso de baleas, morsas, focas e de salmóns na procura dos seus ríos de desove, que se foron concentrando no borde da banquisa agardando polo fundido do xeo.

O Mar de Bering na primavera esta cheo de vida. As dúas masas continentais de Asia e América vanse achegando entre si dende o sur ao norte para confluír no estreito de Bering. Peixes e mamíferos mariños que proceden de diferentes augas do Pacífico ateigan en marzo os bordes da banquisa de xeo do Mar de Bering que enceta o seu fundido. Barry López, no seu libro Artic Dreams, calculou que 600.000 focas de diversas subespecies, 250.000 morsas do Pacífico, 4.400 baleas xorobadas e 15.000 baleas belugas estaban, cando o visitou, nese borde ademais do millón de focas aneladas  que ocupaban as costas. Cando o xeo vai rachando coa primavera todos estes animais seguen o seu camiño cara o norte arriscándose a quedar atrapados como pasou moitas veces cando de socato volve o xeo ao mar. No Mar de Bering inzan tamén nese tempo bancos de arenques, abadexos, fletáns e ducias de miles de salmóns de diferentes especies que de maneira secuencial van subindo os ríos para o desove. Os caribús tamén encetan a súa emigración ao norte por terra mentres que millóns de aves preparan a súa  viaxe migratoria nas marismas e lagoas da boca dos ríos como o Yukon.

Nesa nova Berinxia, cando chegan as primeiras sinais do inverno, millóns de aves migratorias deixan os seus territorios de cría ou de invernada e voan cara ao sur. Moitas delas fan viaxes de “pequeno” percorrido, apenas uns centos de millas. Outras viaxan medio mundo. O carrán ártico, (Sterna Paradisaea), é un viaxeiro polar. Voa do polo norte ao polo sur no inverno boreal e volve ao polo norte cando comeza o inverno austral. Son 30.000 quilómetros de ida e outros tantos de volta pero fai pousos na viaxe. Os que viaxan polo Atlántico, pasan un mes no medio do océano preto das Azores para despois seguir viaxe baixando pola costa africana e cruzando despois á

sudamericana. É o paxaro que vive case de xeito permanente baixo a luz do día. A Pardela de Tasmania (Puffinus tenuirostris), seguindo os ventos, voa 15.000 quilómetros, de Tasmania e Australia onde cría, ata as illas Aleutianas, seguindo a costa de China, Xapón e Rusia, para fuxir do inverno austral. Volve a Tasmania, non pola ruta asiática pola que chegou, senón pola costa oeste norteamericana, aproveitando tamén os ventos do norte,  para logo atravesar o Pacífico completando un círculo que abrangue o Pacífico do leste e do oeste.

Sen dúbida o carrán e a pardela son os que máis distancia percorren mais para Scott Weindensaul, hai dúas aves que non teñen rival como viaxeiras. O mazarico ou zarapito do Pacífico (Numeius Tahitiensis),  é a Agulla de cola barrada (Limosa Lapponica), levan anos abraiando os naturalistas que os estudan que aínda non son quen de comprender moi ben como fan o que fan porque, ao contrario do carrán ártico, non fan pouso ningún na súa viaxe sobre o océano xa que afogarían por non ter plumas axeitadas para podelo facer como ten o carrán.

O mazarico ou zarapito do Pacífico foi “descuberto” na viaxe do capitán Cook en Tahití en 1768 e durante máis dun século, os científicos pensaron que era un ave residente na Polinesia. Non é doado distinguilo dos outros zarapitos, tamén grandes viaxeiros. Só unhas plumas de función descoñecida que como cabelos medran na parte superior das súas patas permiten diferencialos dos seus irmáns. Até hai pouco, este zarapito era un enigma. En 1948 foi atopado o primeiro niño, debaixo de salgueiros ananos, na tundra da desembocadura do río Yukon en Alaska. Pon uns catro ovos que incuba durante catro semanas. Unha semana ou dúas despois de saír a niñada os pais levan os pitos camiñando varios quilómetros ata unha especie de gardería onde se xuntan con outros pitos, ás veces de especies diferentes, que son coidados por uns cantos adultos mentres os pais dedícanse a alimentarse para recuperar o peso perdido no tempo de cría e preparar a inminente emigración. Ás catro semanas de nacer, as nais marchan a unha rexión do delta do Yukon, a centos de millas, para seguir alimentándose na compaña de milleiros de outros zarapitos. Os pais marchan pouco despois e os pitos que nesa altura xa son quen de voar quedan sós. A finais de setembro ou primeiros de outubro, toda a especie, primeiro os adultos, dúas semanas despois, os novos, (estes sen ninguén que os guíe), emigran. Voan por riba das illas Aleutianas e entran no Pacífico. Algúns pousarán en Hawai despois de percorrer 3.000 millas; outros moitos, seguiran, sen facer ningún pouso, ata Tahití, Tonga, Fidji ou as Carolinas nunha viaxe de máis de 5.000 millas.

A Agulla de cola barrada abraia aínda máis. Aniña no leste de Siberia e no oeste de Alaska. En xullo, ducias de miles de agullas van ás marismas da península de Alaska e comen de tal xeito que a graxa forma unha especie de tubaxes mestos que rodean os seus corpos. Cando xa no poden comer máis, di Weindensaul, as agullas sofren un extraordinario cambio corporal interno. Os seus órganos internos, riles, fígado, intestino, reducen o seu tamaño de maneira importante, alixeirando o seu peso visceral substituído pola graxa que queimarán como combustible na longa viaxe que as agarda porque as agullas de cola barrada unha vez que comezan a súa viaxe, non pousarán ata chegar a Nova Zelanda, a 6.800 millas de distancia voando a 45 millas por hora. É a viaxe transpacífica máis longa do mundo feita sen pousar no mar onde como os zarapitos afogarían por non ter as plumas axeitadas      

        Migracións no Pacífico de algunhas aves de Beringia (Tomado de Living on

         The  Wind  de Scott Weindensaul

A emigración non ten que ver co frío senón coa comida. As aves que teñan posibilidades de alimentarse no frío ártico non marchan e sobreviven. Os insectívoros, os que viven nas marismas que no inverno quedan seladas polo xeo, non teñen outra que emigrar, algúns non moi lonxe, (estados do norte de USA ou do Caribe), outros moito máis alá.  Ademais da comida cómpre ter en conta outro factor xa que se así fose, as andoriñas por exemplo, non terían ningún motivo para marchar das rexións subsaharianas pois alí teñen insectos para a súa mantenza todo o ano. Este outro motivo é a crianza. No tempo da cría as necesidades de alimento medran e a posibilidade de predadores tamén. Moitas aves migratorias procuran terras onde haxa menos competidores polo alimento  e menos predadores. Iso as leva por exemplo, ás tundras siberianas onde no verán hai milleiros de mosquitos e moi poucos predadores.

 O máis “parecido” a estas aves migratorias son, se cadra, os galegos, unha especie afeita a longos viaxes case polas mesmas razóns que as aves migratorias: alimento e depredadores (impostos e recortes).

Birkhead.T. The wisdom of birds. Bloomsbury.2008.

Birkhead.T.Bird Sense. Bloombsbury.2012.
Cocker.Mark. Birds and people.Rspb. 2013.

Penas,Pedreira y Silvar. Guia das aves de Galicia. Baía.2004.

Van den Brink. H. Migratory Birds of Europa. Rebo.1996.

Varios. Atlas ilustrado de las aves de España y Europa. Susaeta.

  2011.

Varios.  Guía de campo de las aves de España y Europa.

 Omega.1973.

Weidensau.S. Living on the wind across the hemisphere with

migratory birds. North Point Press.1999.

---

[1] Pódese consultar por quen estea interesado “Visual Pathway Links Brain Structures Active during Magnetic Compass Orientation in Migratory Birds”. Dominik Heyers,Martina Manns,Harald Luksch,Onur Güntürkün,Henrik Mouritsenanns,Harald Luksch,,nur Güntürkün Henrik Mouritsen en http://www.plosone.org/article/info%3Adoi%2F10.1371%2Fjournal.pone.0000937

[2] Outras hipóteses poñen en relación os varamentos coas manchas solares e apóñenlle ademais aos cetáceos a capacidade de predicir os tremores de terra. De feito, o tremor de Xapón e o de Nova Zelanda de hai pouco foron precedidos de varamentos masivos nas praias destes países. ou coa capacidade de Hoare.Ph. The sea inside.Fourth state. 2013.