sábado, 15 de octubre de 2011

AS ILLAS DESCOÑECIDAS 2ª PARTE

          Nas Azores de Brandão non había delitos e non era porque non se puidera fuxir. Son homes sans e case todos saben ler. As mulleres son tratadas con respecto e non se ven as escenas do Portugal continental nas que unha muller descalza vai camiñando pola estrada mentres o seu home vai de a cabalo. Para Brandão este respecto pola  muller veu de América onde case todos, eles e elas , estiveron emigrados.
En Graciosa exportan millo e traballan as vides que dan froito abondoso. Son xentes que non se deixaron asoballar e cando os terratenentes quixeron subir os alugueres non os pagaron resistindo aos soldados que foron á illa. Alí  pasou un tempo Almeida Garret nunha pequena casa e Chateaubriand fala dela nas súas memorias. 

Angra do Heroísmo. Terceira

Terceira non parece espertar en Brandão moitas emocións. Apenas a percorreu cando baixou do barco cando este fondea na illa camiño de Corvo e foi pasear polas rúas e quintas. Describe como el sabe, plantas, flores, árbores e cores do xardín dun amigo. Fala, case de paso, da súa capital, Angra do Heroísmo e pouco máis:  É Braga, escribe, Braga com mais regularidade nas ruas,mais cai nas paredes…na rua andam mulheres de capote negro, apertado na cinta e formando concha sobre a cabeça, e raparigas do povo com o lenço atado só com um nó e deixando ver as madeixas: – são as solteiras; as casadas escondem todo o cabelo e atam duas vezes o lenço no pescoço. Foi aqui que vi as mais lindas figuras de mulheres dos Açores...


Sâo Jorge

San Jorge é a illa tráxica, “fúnebre”, da que Brandão ía avisado da existencia de pastores túzaros, de avós-pais envoltos nos seus capotes vivindo en promiscuidade e de xente cunha fala propia que semella vir de tempos antigos e cerimoniais. Atopou un deses pastores, o home máis desgraciado das Azores, di, que pasa o día muxindo as vacas para levar despois o leite á fabrica de manteiga sen apenas tirar rendas do traballo que vai parar case todo ao dono da terra.
Vossa senhoria, di o pastor,  como vai e mais a sua obrigação? E dicir, a familia. O pastor é para Brandão, uma figura desamparada, isolada e triste naquele ermo triste. Toda a ilha, desde que o vi, me pareceu funesta... (o pastor) é um bruto, mas foram os outros que o reduziram à condição de bruto. As coisas mais duras di-las com a mesma cara de estanho... Desde o encontro co pastor toda a illa parece tinguida de melancolía  e mesmo refuga visitar o norte “pintoresco” abafado pola “voz de escravo” do pastor e só quere fuxir : O que tenho é vontade de fugir, medo que isto se pegue

As sete cidades.Sâo Miguel

O 30 de xulio entra en Ponta Delgada, capital do archipiélago e da illa de São Miguel, case toda ela montañosa con cumios de máis de mil metros. Terra bendita que produce de todo, dende ananás, café, té, cacahuetes, fruta, millo, remolacha, camelios... Alí hai dúas cousas maravillosas, as Furnas e as Sete Cidades: Case tenho medo falar dunha paisagem que hoje me parece irreal...Pela primeira vez na minha vida, não sei descrever o que vejo e o que sinto. Conheço os lagos voluptuosos de Itália e os lagos adormecidos da Escócia: o lago das Sete Cidades não se parece com nenhum que tenha visto. Existe ou sonhei esta água parada, esta grande cova selvática empoada de roxo, com aquela serenidade a ferros lá no fundo? Esta beleza estranha que não nos larga e nos contempla ao mesmo passo que a contemplamos?. Non hai unha lembranza para Antero de Quental nin para o seu suicidio nun premonitorio 11 de septembro de 1891 na mesma Ponta Delgada na que nacera.
Para alguén como Brandão, a prosa portuguesa máis dotada para a descrición dunha paisaxe, o que alí atopou debeu ser cousa nunca vista mais as cores fuxidías que cambian nun momento espertan nel as saudades do vello muro da súa leira de Portugal onde até as pedras cubertas por líquenes maduran como as vides.
           En marzo de 1970 é Miguel Torga quen embarca para as Azores, un sonho velho sempre adiado. A prosa de Torga é enxoita, analítica, lonxe do fervor e do colorismo de Brandão que chega a matices cromáticos que son propios dos sinestésicos, matices dos que Torga non gorentaba moito pois en 1954 escribe: Raul Brandão, que reagia tan agudamente à cor das coisas e das paixões... fatia-se e fatiga-nos cuando insiste...
 O que Torga atopa nas illas é un paraíso no que os excessos da natureza apenas subliman o que já era deslumbrador. As xentes que habitan este paraíso agasalleiras e pacíficas, parecen formar parte dunha humanidade sem pecado orginal pero Torga non esquece,  e van cincuenta anos dende a viaxe de Brandão, que detrás do bucolismo e a beatitude dos habitantes,  falta a instrução, a técnica, a planificação, a confianza e o gosto polo traballo. Marcado polo medio como ningún outro mortal, o ilhéu é o que a súa ilha é... Recoñece que foi o fascinio de Brandâo, "as pinceladas de caneta" o que o levara a ver a acuarela das Sete Cidades  mais sabe que hai "trechos da natureza que por mais poderosa que seja a mào do escritor, nunca poderâo transforma-se en trechos de literatura". Túzaro, como sempre foi para a vida de sociedade, en Angra do Heroísmo, na illa Terceira, base naval no tempo das “descubertas”, baluarte das liberdades patrias, tombo de nomes gloriosos, Vasco da Gama, Vieira e Almeida Garret, agárdano no peirao unha ducia de rapaces para entrevistalo: neguei a entrevista, claro, escribe como se fose o máis natural, pero invítaos a un pequeno xantar e intenta convencelos de que a "nsularidade é uma situaçâo nâo uma condenaçâo". Torga non fala de baleas e baleeiros aínda que no tempo da súa visita seguíanse cazando pero si que fala dunha  tradición que ten tamén Allaríz, a do boi que aquí chaman touradas de corda. Torga era feliz na súa aldea de Tras-os-Montes, lonxe do balbordo da cidade. Brandão tamén. Nas súas memorias escribe:  Considero os meses mais felizes da minha vida aqueles em que eu e minha mulher fomos viver para uma aldeia remota.

Tabucchi foi outro dos escritores que foi ás Azores mais cousa curiosa, cita o libro dos Bullar mais  non menciona o libro de Brandão o que non deixa de ser raro  para un profesor de literatura portuguesa[1]. En A Dama de Porto Pim un libro un tanto caótico, escribe unha pequena biografía de Antero de Quental, conta algunha historia local e sobre todo, fala das baleas, reproduce o regulamenta da súa caza e mesmo vai cazar a balea cuns mariñeiros de Azores. Tabucchi foi ás Azores na pocura de naufraxios. Pensaba que nunhas illas onde houbo tantos naufraxios reais tiña tamén que haber naufraxios existenciais, velaí Antero de Quental. De todos os escritores que nun tempo ou noutro escribiron das Azores, ningún mostrou a ignorancia de Mark Twain que en 1868 fai una escala nas illas de camiño a Europa co gallo de escribir o que despois sería a súa Guía para viaxeiros inocentes: A comunidade (de Azores) é a na súa maioría portuguesa, e dicir, pousona, pobre, preguizosa,..Aquí ninguen ven nin ninguén marcha. Os muleiros a quen lle alugan as bestas, visten con farrapos e son uns ladróns. As xentes dormen e comen todos xuntos nunha mesma habitación cos animais. Son porcos, están cheos de bichos, case non veneran os seus mortos  e iso si, son moi felices. Os camiños empedrados si merecen a loanza de Twain por fermosos e coidados, como non os hai nin sequera en Nova York. Twain recoñece que ningún dos viaxeiros sabe nada das Azores nin menciona a caza das baleas a pesar de que Melville xa publicara en 1851 Moby Dick onde se falaba dos baleeiros azorianos e das illas. Non é o relato da pobreza azoriana o que alporiza no texto de Twain senón a súa ignorancia e o seu desprecio polas  xentes das Azores.
De volta á Lisboa, o barco fai escala en Madeira. Como Vicente Risco, Brandão non gorenta do turismo nin dos turistas, tampouco da xente que os acolle e que vive deles pagando un prezo moi alto. O seu informe sobre Madeira, pois é un informe, é desolador e aínda que as citas son longas paga a pena reproducilas:
:
Agora conheço melhor a Madeira. Passado o primeiro entusiasmo, vejo tudo a frio.Esta ilha é um cenário e pouco mais – cenário deslumbrante com pretensões a vida sem realidade e desprezo absoluto por tudo que lhe não cheira a inglês. Letreiros em inglês, tabuletas em inglês e tudo preparado e maquinado para o inglês ver e abrir a bolsa...Eles saem dos paquetes – e logo o Funchal se arma como um teatro

 Sen chegar á xenreira de Brandão nin á de Risco, e con algúns erros, (el cante hondo) escribía Ortega y Gasset ideas semellantes sobre Sevilla en 1942 (Teoría de Andalucía):

 No hay probabilidad de que nos vuelva a conmover el cante hondo, ni el contrabandista ni la presunta alegría del andaluz. Toda esa quincalla meridional nos enoja y fastidia.  Lo admirable, lo misterioso, lo profundo de Andalucía está más allá de esa farsa multicolor que sus habitantes ponen ante los ojos de los turistas. Porque es de advertir, que el andaluz, a diferencia del castellano o del vasco, se complace en darse como espectáculo a los extraños, hasta el punto de que en una ciudad tan importante como Sevilla, tiene el viajero la sospecha de que los vecinos han aceptado el papel de comparsas y colaboran en la representación de un magnífico ballet anunciado en los carteles con el título “Sevilla”

Quincalla meridional di Ortega...Se vivira hoxe non sei que pensaría como tampouco sei o que diría Brandão que adoraba a antiga España que se resistía á exploración, e a recibir aos extranxeiros cun sorriso falso. Brandão insiste teimoso no seu noxo pola Madeira vendida ao turismo:


Sentado à porta do Golden Gate, ouço o apito do vapor, e já sei o que se vai passar: muda a armação como um cenário de mágica. Surgem homens com grandes chapéus de palha para vender bordados, colares falsos de coral, cestos de fruta; luminam de repente as lojas, e segue o desfile de tipos – pretas de Cabo Verde com foulards vermelhos na cabeça, mulheres planturosas, alemães maciços, portugueses esverdeados e febris que regressam das colónias, velhas inglesas horríveis que vêm não sei donde e partem não sei para onde, desaparecendo para sempre no mistério insondável do mar; criaturas inverosímeis que rodam a toda a força nos automóveis num frenesi que dura momentos e se passa na única rua onde há um café que transborda de luz. Mas as máquinas de bordo dão o sinal e uma hora depois esta vida fictícia desapareceu e tudo reentra no isolamento e no silêncio. Apagam-se as luzes, correm-se os taipais e os vendedores mergulham na pacatez da vida quotidiana. O quadro está sempre a repetir-se com a chegada e a partida dos grandes transatlânticos.

Brandão sabe que a Madeira do inverno ten outro feitío máis acolledor. É unha illa case tropical a dous días de barco das néboas e o frío de Londres con hoteis magníficos e un clima gorentoso. Pero tampouco se deixa enganar:

Vejamos, porém, o cenário pelo lado de trás... Turismo, álcool e açúcar têm degradado o povo e enriquecido alguns felizes da terra. O homem do Funchal, em contacto com o progresso, transformou-se em hoteleiro, engraxador e chauffeur. E o povo?... os homens degenerados e raquíticos que todo o dia desfilam na rua diante de mim?... Ponho em confronto o homem da Madeira com o dos Açores, o corvino, por exemplo, isolado do mundo e vivendo como há três séculos, e pergunto a mim mesmo o que lucrou com a civilização o habitante da cidade e o vilão. Lucraram os negociantes e os hoteleiros, afundam-se todos os outros numa abjeção que tem aumentado sempre.. Bebem nacionais e estrangeiros. No Funchal por toda a parte se vêem tabernas. Há-as no fundo das camisarias, com inglesas a beberricar. Os ourives são ao mesmo tempo ourives e taberneiros, as modistas têm balcão e copinhos... Há, logo à entrada do porto, uma de cada lado, com os barris já preparados para o consumo.. Estou muito longe daquela gente simples, daqueles homens sãos de quem me apartei com saudade...
Ora, entre o turismo que tem dado semelhante resultado e a hospitalidade, não hesito em dizer que detesto o turismo, e adoro a hospitalidade. Adoro a antiga Espanha,durante muito tempo rebelde à exploração, recusando a adaptar-se à vontade alheia, e a satisfazer os estrangeiros com um sorriso falso, até ao ponto de mudar usos e costumes para lhes ser agradável. O estrangeiro entra sempre num país de turismo como num hotel – como quem paga. Ora uma nação não deve ser um hotel – e Deus nos livre que o seja!
 Que dicir destes avisos de Brandão que ninguén leu en España e que aínda que fose lido ninguén tomaría recado deles. Agora España é un inmenso hotel cheo de escenarios para lecer de turistas e Galicia adiante inzan as bodas celtas. as festas de mouros, de castrexos, medievais, os desembarcos vikingos,ou as festas gastronómicas onde se montan os escenarios como antroidos efímeros que se desfán cando a festa remata, os turistas marchan e a vila volve aos seus tristeiros atafegos cotiás.

No hay comentarios:

Publicar un comentario