UN LIBRO

PSICOPATOLOXIA DO RETORNO. A.Garcia Caballero. Ramón Area. Galaxia. 2007. Premio Ramón Piñeiro de Ensaio.

Hai un santo, san Ulises, con ermida no peirao de Itaca, que segundo don Álvaro Cunqueiro, foi o inventor do remo e do desexo de volver ó fogar. Se cadra, aínda que a súa nacionalidade é descoñecida, deberiámolo poñer a carón do Santiago no santoral galego como patrón de Galicia e dos retornos, porque hai sospeitas fundadas de nacenza no país e descendencia numerosa. Pode que por iso, no limiar deste libro, se conte a historia arquetípica dun dos novos Ulises galegos de parentesco achegado co santo dos retornos. Pouco importa que as viaxes longas e demoradas xa non se fagan en barcos con aparello de goleta, as Circes e as Calypsos sexan meigas-camareiras de barras americanas, os Polifemos teñan facianas de narcos, e as Penelopes, esas viúvas de vivos, tezan e destezan versos rosalianos de adeuses que nunca rematan ... Pouco importa...os galegos teñen que poñer no seu santoral a este santo viaxeiro cunqueiriano que arela o retorno para abeiro de emigrantes e saudades.

Deses retornos fala este libro que recolle os relatos, as pequenas odiseas dos que foron polo mundo adiante e o que atoparon ó volver. Convocada neste libro, e non por azar, na literatura de Cunqueiro chea de viaxeiros e de terras alongadas, hai outros emigrantes. Certos peixes, polo menos en Bretaña, escribe Cunqueiro, falan dúas linguas: unha celta que entenden os nativos e outra, a occidental sen parentesco con ningunha das linguas da terra. Hai que supoñer que houbo un tempo en que os antigos galegos de fala celta tiñan a habelencia de falar con estes peixes e que foron eles os que lles aprenderon os rumbos das terras do alén. O salmón, un peixe anádromo, nace aquí; marcha canda novo a mares descoñecidos e retorna para deixar a súa semente e morrer. Este foi o modelo emigratorio clásico. As anguías, peixes catádromos, fan a viaxe inversa; marchan as américas do mar dos sargazos cando xa son grandeiras, deixan alí a semente e morren; alí nacen os seus descendentes as angulas, que dende aló, volven a unhas augas que non coñecen pero onde viviron os seus ancestros[1]. É o novo modelo de retorno que acolle agora ós fillos e netos de aqueles que hai anos marcharon e naceron alá. Para estes, o país ao que veñen, está cheo de memorias de outros, e de imaxes propias ensoñadas.

Hai trinta ou corenta anos asistimos a unha masiva partida de Ulises. Non era algo novo. Como as xentes dos outros fisterres atlánticos, Irlanda, Escocia, Bretaña, para non falar doutros pobos da Europa profunda, levábamos séculos despedindo Ulises dende peiraos tristeiros, primeiro ás Américas, despois ás Europas. Afeitos polo costume a este vaise e aquel vaise, e todos se van, non nos decatamos que agora a historia era outra: este volve, aquel volve, este chega, aquel chega...

Neste libro faise a crónica deste decatarse. Os autores tiñan un observatorio privilexiado. Traballan nun lugar onde os que volveron ou viñeron por vez primeira, van na procura de alivio para os malestares que lles provoca o afacerse a este novo niño social que xa non é como o que deixaron ou como imaxinaron. E hai moitos retornos, moitas historias, moitos relatos as veces eivados, tolleitos... Poderíamos dicir, como no caso de salmóns e anguías, que hai os que veñen morrer e hai os que veñen, vivir pero estas dúas amplas tipoloxías abranguen moitos e distintos relatos. Fronte as viúvas de vivos, símbolo dos tempos pasados, a orfandade identitaria dos novos retornados coas súas dúas patrias adoptivas. No modelo antigo, o galego que marchaba tiña que se afacer os costumes dunha nova terra e repetir o proceso cando retornaba á súa terra de orixe. Agora hai retornados que non son verdadeiros retornados senón re-emigrantes pois veñen a unha terra, a dos pais ou avós, da que eles nunca se foron e na que non viviron. É o mesmo proceso que o do seus pais ou avós, pero inverso. É un retorno familiar, non persoal. Por que volveron ou viñeron?... Como se foron afacendo ao modo de vida nos lonxes e á vida de retornado despois?. Neste libro procúrase responder a algúns destes interrogantes. Empréganse conceptos como transmigración, modo-de-vida-retornado, familismo amoral, choque cultural inverso ou perda ambigua. Propóñense hipóteses para explicar poño por caso, a dedicación de moitos dos retornados aos pequenos negocios ou a hostalería, que se fai no texto equivalente estrutural dun minifundio rural pero limpo, sen mans enzoufadas; estúdanse os conflitos familiares, os fillos de ningures, a disonancia entre o paraíso perdido de nenez ou o imaxinado nos lonxes e o seu encontro cunha realidade que non acae con estas lembranzas ou con estas arelas, e sobre todo, e coido que é algo que se fai por vez primeira entre nós, estúdanse as narrativas destes retornados recorrendo a narratoloxía, a Propp, ao estudo das metáforas, á lingüística cognitiva...

Non é un libro de alivio, de encargo. É un traballo longo e demorado que levou anos de escoitas e pescudas babélicas en bibliografías non sempre doadas de atopar e onde os procedementos estatísticos conviven cos materiais que a literatura galega ou non, e a filmografía aportan. Os bos libros non son impacientes dicía Borges, e este non tivo presa.

Din os autores no remate do libro, que cómpre escoitar con atención a estas xentes retornadas que con acentos de Zurich ou de Bos Aires aprenderon moitas cousas que nos poden ensinar. Desaproveitaría alguén o saber recollido por Ulises na súa longa viaxe de retorno?.

Hai anos que Cabaleiro Goás, un deses psiquiatras lidos que daquela se chamaban humanistas, foi quen de recoñecer que a emigración era un fenómeno social que polas súas consecuencias psicolóxicas a psiquiatría non podía esquecer. Anos mais tarde o ciclo péchase con este traballo que con ferramentas de análises modernas, estuda o retorno daquelas xentes que Cabaleiro estudou cando marchaban.

Como os autores son amigos, é axeitado un certo pudor nas loanzas. Non se entende Galicia, como non se entende Irlanda, sen comprender o que de bo e de malo tivo a emigración e si Galicia non se entende sen a emigración, a emigración, non se entende sen este libro.

PD: Tal como van as cousas, co medre da crise, é posible que os autores teñan que escribir un novo libro sobre a nova fuxida das xentes do país a outras terras. O problema é que xa non quedan terras ás que marchar...

.

---

[1] Un peixe anádromo, vive principalmente en auga salgada e aparéase en doce. Un peixe catádromo, vive en auga doce e aparéase en auga salgada..

BORGES E LURIA

No ano 1969, Luria, un psicólogo xudeu ruso, da o prelo o estudio dun caso clínico: Pequeno libro dunha grande memoria. A mente dun mnenonista. S, o mnemonista (Solomon Shereshevsky 1886-1958), traballaba nos anos 20 do século pasado como periodista. Pola mañá, cando o redactor xefe repartía o traballo, que ás veces incluía enderezos, nomes, ou cousas que preguntar e investigar nunha lista longa, S non tomaba notas. O redactor xefe pensaba que aquel periodista era un nugallán desleixado polo que o chamou para lle rifar. O abraio do xefe cando S enumerou a riola de nomes, enderezos e encargos sen unha falta foi tal, que pensou con razón, que alí había unha memoria que cumpría estudar e mandouno ao laboratorio de Luria. Durante trinta anos Luria estudou a memoria deste home co mesmo abraio que espertara a curiosidade do xefe da redacción. S podía repetir calquera lista de palabras ou números por longa que fose sen un fallo, e o mais abraiante: podía repetir calquera desas listas cinco, dez ou vinte anos despois coa mesma exactitude. A memoria de S non tiña límites, non só polo súa amplitude, senón no tempo. Luria descubriu moi cedo que era un sinestésico, e dicir, que cada imaxe ou número levaba asociadas sensacións auditivas, táctiles ou visuais. S cando se lle pedía que recordara algo, evocaba unha imaxe na mente e a lía. Por iso podía repetir unha entrambilicada táboa de números e letras de arriba abaixo, de esquerda a dereita ou de través. Se a palabra non a entendera ben, vía como unha nube ou unhas formas esfiañadas se formaban na imaxe evocada e medraban cubrindo un amplo anaco da mesma. Mais as imaxes evocadas non viñan soas. Unha voz, para S, podía ser amarela e salgada; unha sebe, evocar unha música, mais unha música podía  arrecender como flores. S lembraba o traxe que levaba Luria, os seus modos de moverse, as preguntas, a meteoroloxía, o mobiliario do despacho de cada un dos días nos que estivera facendo algunha proba. S tiña un problema: esquecer, e ese problema foi a máis cando comezou a traballar como menemonista profesional. S intentou un recurso para esquecer que pode de primeiras semellar insólito: anotar nun caderno o que tiña que esquecer. Pensaba que si gardaba así os recordos non precisaría gardalos no maxín. O método non tivo éxito e a vida de S comezou a se encher de imaxes que inzaban sen pouso e se mesturaban coa realidade sen que moitas veces fose quen de sabelas arredar. Nos derradeiros anos da súa vida, S, xa non era quen de diferenciar ben a realidade da imaxinación e non se pode dicir que tirara moito proveito do seu don.

Luria non cita no seu libro a Borges. Non sei se daquela Borges estaba publicado na URSS. O caso é que non o cita. Moitos anos antes, Borges sen saber de Luria nin de S, publicara en 1944 Funes el memorioso. Borges dicía nunha conversa cun periodista: En mis cuentos yo presento cosas que parecen regalos, que parecen dones, y después se descubre que son terribles. Todos quixeran ser inmortais, mais como no conto de Borges, El Inmortal, alguén que non pode morrer, cae nun pozo nunha rexión afastada: no podía lastimarse ni morir pero lo abrasaba la sed; antes de que le arrojaran una cuerda pasaron setenta años. Unha inmortalidade inesperada sen dúbida, un don, un suposto don, convertido en anos de sofremento nos que a morte sería pedida e benvida. Outro “don”, a memoria imborrable de Funes. Funes, como S, recordaba todo. Non un día calquera senón as formas das nubes austrais do amencer do trinta de abril de 1882, os rechouchíos dun paxaro nun serán, en tempo e lugar determinado, as liñas do ronsel que deixou un remo un día preciso dun verán non menos preciso.... O que abraia, é que Borges fai tamén de Funes un sinestésico: esos recuerdos no eran simples ; cada imagen visual estaba ligada a sensaciones musculares, térmicas etc... O conto de Borges ten mérito engadido pois describe unha forma de sinestesia, a audiomotora que é moi rara. A Funes, recordar un día leváballe un día e como S, tampouco podía esquecer. Pasaba os días deitado nun cuarto, enviso no escoar dos recordos que non pousaban.

Tonos e cores de Scriabin

Aínda que con antecedentes en Goethe, Locke, e algunhas referencias illadas, a sinestesia foi descrita por vez primeira de maneira precisa por Francis Galton, un primo de Darwin no século XIX, mais non foi até estes últimos anos que mereceu a atención dos neurocientíficos. Se vostede quere aprender cousas novas debería ler libros antigos, escribe Cytowic no seu libro sobre a sinestesia. Cytowic pensa que, na medicina de hoxe os coñecementos quedan obsoletos en cinco anos velaí que o libro de Luria, onde el recoñece que tivo o seu primeiro encontro co termo “sinestesia”, era un libro antigo (1963). Foi a partir dese libro de Luria que comeza a súa investigación. O que semella acontecer nestes casos, di Cytowic, é que o cableado cerebral que na nenez conecta entre si varias áreas do cerebro é que normalmente desaparece co paso dos anos, mantense intacto. A chegada dun impulso a unha rexión sensitiva da corteza cerebral estimula por iso tamén as que están conectadas con ela. A anomalía seica se debe a un xene que está no cromosoma X e que pasa das nais aos fillos. Vladimir Nabokov era sinestésico como a súa nai e o seu fillo, tamén o foron, os músicos Scriabin,  Rimsky -Korsakow  e Rachmaninoff, o físico Richard Feyman e Rimbaud que, no seu poema Voyelles(vocales) revela a súa sinestesia: A noir, E blanc, I rouge, U vert, O bleu : voyelles/Je dirai quelque jour vos naissances latentes. Scriabin asociaba cada nota cunha cor que de xeito curioso eran semellantes ás de Rimsky-Korsakow:


     Non todos eles tiveron sinestesia de todos os sentidos. A sinestesia máis habitual é a das formas ou sons e as cores. Acontece sempre na mesma direción, e dicir, que unha forma evoca un son mais non ao revés e hai sentidos que non espertan asociacións polo menos que se coñezan.

A lingua esta chea de metáforas sinestésicas e moitos poetas como J.R. Jiménez fixeron uso abondoso delas e o mesmo acontece con moitos pintores que, ou eran sinestésicos, ou procuraban imitar as súas posibilidades.

Hai unhas 15.000 entradas en Internet sobre esta coincidencia. Poucas das entradas son do eido das neurociencias pero tamén as hai. Nos comentarios nalgúns blogs, (nos que atopo por certo un antigo comentario meu que tiña esquecido sobre as relacións entre a ficción literaria de Borges e o estudo científico de Luria), son maioría as que veñen do eido literario e psicoanálitico.

Esta coincidencia “sinestésica” entre ficción e ciencia, é unha proba do aserto de Barthes que afirmaba que a literatura contén todos os saberes, aínda que de forma non científica. A outra alternativa explicativa, é que Luria “plaxiaba” a Borges ou mellor, que Borges plaxiaba unha realidade aínda non coñecida. Os cegos sempre tiveron sona de vedoiros.

Vladimir Ramachandran:The emerging mind. BBC The Reith Lectures.Profile Books. 2003.; Richard E. Cytowic: The man who tasted shapes. An Abacus Original.1993. Luria. Pequeño libro de una gran memoria: la mente de un mnemonista. Trillas. 1983.

BERROS, ARROTOS E ATURUXOS

Cada verán, dende hai anos, unha enxurrada de festas, históricas, gastronómicas ou etnográficas, asolaga a vella Galicia. Cada concello aproveita os seus pratos máis ou menos enxebres ou tradicionais, os seus vellos traballos agrícolas ou os refugallos arqueolóxicos ou históricos, para faceren as súas festas. Nas  históricas, sobrancean os disfraces, case sempre moi sincréticos e imaxinativos. Se hai castros, a festa vai de celtas, con, ou sen romanos, que non teñen moi boa sona por estas terras malia que nos deixaron a lingua que hoxe falamos. Cos suevos hai problemas: poucos restos, algo de historia e moita imaxinación. A Idade Media convertese en feiras francas ou mercados medievais. Os vikingos, devanceiros festeiros, seica gorentan dos desembarcos abouxantes, mentres que os coruñeses, sempre máis anglófilos, lembran o día no que o xeneral Moore, escocés, non inglés, morreu cando fuxía das tropas dos mariscais franceses. Se hai mámoas, a cousa ten o seu aquel porque pouco se sabe destes pobos megalíticos e até agora, que eu saiba, aínda non houbo alcalde ou concelleiro de cultura que fose quen de “representar”  un enterro ou unha  festa megalítica. Das xentes dos megalitos, dicía o profesor Alonso del Real, que temos tumbas mais non sabemos onde vivían e dos castrexos que temos vilas mais non mortos. Cousas de Galicia...

As festas “históricas” de castrexos e vikingos, son troulas de aturuxos, berros e arrotos. A mocidade que nela participa, aplica o modelo botellón-queimada-aturuxo a estas relembranzas. Seica os castrexos berraban, aturuxaban e arrotaban, mentres deixaban escoar o viño por riba das cabezas e os vikingos amosan ademais nas testas uns cornos que nunca levaron. Marxinando os vikingos, a cousa medieval, máis repousada, enche prazas e rúas de malabaristas, botafogos, ou torneos walterescotianos onde os Ivanhoe andan a lanzadas cos outros cabaleiros no medio do balbordo da trompetería que os anuncia. Un entroido...
As etnográficas adoitan seren aínda mais calmas. Trátase de ceifar o centeo ou o millo, facer a malla, ripar, mazar, deluvar ou espadelar o liño, ou poñer os rodicios dos vellos muíños a moer. Son case sempre xente vella a que as protagoniza. Sobrancea a lembranza dos vellos tempos e da mocidade que se foi. Nas gastronómicas manda a xente de mediana idade e vellos aínda que tamén hai xente nova. Son sen dúbidas as mais numerosas: do polbo, do pemento, da sardiña, da carne ao caldeiro, do percebe, da empanada, da bica, do lacón con grelos, do berberecho, do cocido, da raia, do marisco, da lamprea, do meixón...Ao seu carón, músicos folk, rockeiros, orquestras, bandas de gaitas, cantautores, enchen Galicia coas súas actuacións, noite si, día tamén e "botellonizan" as romarías relixiosas que hoxe teñen dúas partes ben arredadas: a relixiosa, (vellos e veciños) e o botellón (rapaces e xente de fóra).

Os xornais informan, ás veces con suplementos, dos lugares onde teñen lugar estas festas. Non hai porén, ningún xornal, ningún, que informe de onde NON hai ningunha destas festas, un día calquera do ano co risco de que alguén que de xeito imprudente e inocente, se achegue un día de agosto a un destes lugares, pode atopar cinco, dez ou 30.000 persoas espidas semi-espidas ou disfrazadas, segundo o canon Hollywood, berrando, bebendo e arrotando no peor dos casos, ou apiñotados nunha ringleira que agarda s súa ración no mellor dos casos, sen posibilidade ningunha de fuxida polo amoreamento dos coches.

O dito. Un servizo público obrigado: informar de onde NON hai festas no verán