AS ILLAS DESCOÑECIDAS 2ª PARTE

          Nas Azores de Brandão non había delitos e non era porque non se puidera fuxir. Son homes sans e case todos saben ler. As mulleres son tratadas con respecto e non se ven as escenas do Portugal continental nas que unha muller descalza vai camiñando pola estrada mentres o seu home vai de a cabalo. Para Brandão este respecto pola  muller veu de América onde case todos, eles e elas , estiveron emigrados.

En Graciosa exportan millo e traballan as vides que dan froito abondoso. Son xentes que non se deixaron asoballar e cando os terratenentes quixeron subir os alugueres non os pagaron resistindo aos soldados que foron á illa. Alí  pasou un tempo Almeida Garret nunha pequena casa e Chateaubriand fala dela nas súas memorias. 



Angra do Heroísmo. Terceira



Terceira non parece espertar en Brandão moitas emocións. Apenas a percorreu cando baixou do barco cando este fondea na illa camiño de Corvo e foi pasear polas rúas e quintas. Describe como el sabe, plantas, flores, árbores e cores do xardín dun amigo. Fala, case de paso, da súa capital, Angra do Heroísmo e pouco máis:  É Braga, escribe, Braga com mais regularidade nas ruas,mais cai nas paredes…na rua andam mulheres de capote negro, apertado na cinta e formando concha sobre a cabeça, e raparigas do povo com o lenço atado só com um nó e deixando ver as madeixas: – são as solteiras; as casadas escondem todo o cabelo e atam duas vezes o lenço no pescoço. Foi aqui que vi as mais lindas figuras de mulheres dos Açores...



Sâo Jorge



San Jorge é a illa tráxica, “fúnebre”, da que Brandão ía avisado da existencia de pastores túzaros, de avós-pais envoltos nos seus capotes vivindo en promiscuidade e de xente cunha fala propia que semella vir de tempos antigos e cerimoniais. Atopou un deses pastores, o home máis desgraciado das Azores, di, que pasa o día muxindo as vacas para levar despois o leite á fabrica de manteiga sen apenas tirar rendas do traballo que vai parar case todo ao dono da terra.

– Vossa senhoria, di o pastor,  como vai e mais a sua obrigação? E dicir, a familia. O pastor é para Brandão, uma figura desamparada, isolada e triste naquele ermo triste. Toda a ilha, desde que o vi, me pareceu funesta... (o pastor) é um bruto, mas foram os outros que o reduziram à condição de bruto. As coisas mais duras di-las com a mesma cara de estanho... Desde o encontro co pastor toda a illa parece tinguida de melancolía  e mesmo refuga visitar o norte “pintoresco” abafado pola “voz de escravo” do pastor e só quere fuxir : O que tenho é vontade de fugir, medo que isto se pegue



As sete cidades.Sâo Miguel



O 30 de xulio entra en Ponta Delgada, capital do archipiélago e da illa de São Miguel, case toda ela montañosa con cumios de máis de mil metros. Terra bendita que produce de todo, dende ananás, café, té, cacahuetes, fruta, millo, remolacha, camelios... Alí hai dúas cousas maravillosas, as Furnas e as Sete Cidades: Case tenho medo falar dunha paisagem que hoje me parece irreal...Pela primeira vez na minha vida, não sei descrever o que vejo e o que sinto. Conheço os lagos voluptuosos de Itália e os lagos adormecidos da Escócia: o lago das Sete Cidades não se parece com nenhum que tenha visto. Existe ou sonhei esta água parada, esta grande cova selvática empoada de roxo, com aquela serenidade a ferros lá no fundo? Esta beleza estranha que não nos larga e nos contempla ao mesmo passo que a contemplamos?. Non hai unha lembranza para Antero de Quental nin para o seu suicidio nun premonitorio 11 de septembro de 1891 na mesma Ponta Delgada na que nacera.

Para alguén como Brandão, a prosa portuguesa máis dotada para a descrición dunha paisaxe, o que alí atopou debeu ser cousa nunca vista mais as cores fuxidías que cambian nun momento espertan nel as saudades do vello muro da súa leira de Portugal onde até as pedras cubertas por líquenes maduran como as vides.

           En marzo de 1970 é Miguel Torga quen embarca para as Azores, un sonho velho sempre adiado. A prosa de Torga é enxoita, analítica, lonxe do fervor e do colorismo de Brandão que chega a matices cromáticos que son propios dos sinestésicos, matices dos que Torga non gorentaba moito pois en 1954 escribe: Raul Brandão, que reagia tan agudamente à cor das coisas e das paixões... fatia-se e fatiga-nos cuando insiste...
 O que Torga atopa nas illas é un paraíso no que os excessos da natureza apenas subliman o que já era deslumbrador. As xentes que habitan este paraíso agasalleiras e pacíficas, parecen formar parte dunha humanidade sem pecado orginal pero Torga non esquece,  e van cincuenta anos dende a viaxe de Brandão, que detrás do bucolismo e a beatitude dos habitantes,  falta a instrução, a técnica, a planificação, a confianza e o gosto polo traballo. Marcado polo medio como ningún outro mortal, o ilhéu é o que a súa ilha é... Recoñece que foi o fascinio de Brandâo, "as pinceladas de caneta" o que o levara a ver a acuarela das Sete Cidades  mais sabe que hai "trechos da natureza que por mais poderosa que seja a mào do escritor, nunca poderâo transforma-se en trechos de literatura". Túzaro, como sempre foi para a vida de sociedade, en Angra do Heroísmo, na illa Terceira, base naval no tempo das “descubertas”, baluarte das liberdades patrias, tombo de nomes gloriosos, Vasco da Gama, Vieira e Almeida Garret, agárdano no peirao unha ducia de rapaces para entrevistalo: neguei a entrevista, claro, escribe como se fose o máis natural, pero invítaos a un pequeno xantar e intenta convencelos de que a "nsularidade é uma situaçâo nâo uma condenaçâo". Torga non fala de baleas e baleeiros aínda que no tempo da súa visita seguíanse cazando pero si que fala dunha  tradición que ten tamén Allaríz, a do boi que aquí chaman touradas de corda. Torga era feliz na súa aldea de Tras-os-Montes, lonxe do balbordo da cidade. Brandão tamén. Nas súas memorias escribe:  Considero os meses mais felizes da minha vida aqueles em que eu e minha mulher fomos viver para uma aldeia remota.

Tabucchi foi outro dos escritores que foi ás Azores mais cousa curiosa, cita o libro dos Bullar mais  non menciona o libro de Brandão o que non deixa de ser raro  para un profesor de literatura portuguesa^[1]. En A Dama de Porto Pim un libro un tanto caótico, escribe unha pequena biografía de Antero de Quental, conta algunha historia local e sobre todo, fala das baleas, reproduce o regulamenta da súa caza e mesmo vai cazar a balea cuns mariñeiros de Azores. Tabucchi foi ás Azores na pocura de naufraxios. Pensaba que nunhas illas onde houbo tantos naufraxios reais tiña tamén que haber naufraxios existenciais, velaí Antero de Quental. De todos os escritores que nun tempo ou noutro escribiron das Azores, ningún mostrou a ignorancia de Mark Twain que en 1868 fai una escala nas illas de camiño a Europa co gallo de escribir o que despois sería a súa Guía para viaxeiros inocentes: A comunidade (de Azores) é a na súa maioría portuguesa, e dicir, pousona, pobre, preguizosa,..Aquí ninguen ven nin ninguén marcha. Os muleiros a quen lle alugan as bestas, visten con farrapos e son uns ladróns. As xentes dormen e comen todos xuntos nunha mesma habitación cos animais. Son porcos, están cheos de bichos, case non veneran os seus mortos  e iso si, son moi felices. Os camiños empedrados si merecen a loanza de Twain por fermosos e coidados, como non os hai nin sequera en Nova York. Twain recoñece que ningún dos viaxeiros sabe nada das Azores nin menciona a caza das baleas a pesar de que Melville xa publicara en 1851 Moby Dick onde se falaba dos baleeiros azorianos e das illas. Non é o relato da pobreza azoriana o que alporiza no texto de Twain senón a súa ignorancia e o seu desprecio polas  xentes das Azores.

De volta á Lisboa, o barco fai escala en Madeira. Como Vicente Risco, Brandão non gorenta do turismo nin dos turistas, tampouco da xente que os acolle e que vive deles pagando un prezo moi alto. O seu informe sobre Madeira, pois é un informe, é desolador e aínda que as citas son longas paga a pena reproducilas:

:

Agora conheço melhor a Madeira. Passado o primeiro entusiasmo, vejo tudo a frio.Esta ilha é um cenário e pouco mais – cenário deslumbrante com pretensões a vida sem realidade e desprezo absoluto por tudo que lhe não cheira a inglês. Letreiros em inglês, tabuletas em inglês e tudo preparado e maquinado para o inglês ver e abrir a bolsa...Eles saem dos paquetes – e logo o Funchal se arma como um teatro…

 Sen chegar á xenreira de Brandão nin á de Risco, e con algúns erros, (el cante hondo) escribía Ortega y Gasset ideas semellantes sobre Sevilla en 1942 (Teoría de Andalucía):

 No hay probabilidad de que nos vuelva a conmover el cante hondo, ni el contrabandista ni la presunta alegría del andaluz. Toda esa quincalla meridional nos enoja y fastidia.  Lo admirable, lo misterioso, lo profundo de Andalucía está más allá de esa farsa multicolor que sus habitantes ponen ante los ojos de los turistas. Porque es de advertir, que el andaluz, a diferencia del castellano o del vasco, se complace en darse como espectáculo a los extraños, hasta el punto de que en una ciudad tan importante como Sevilla, tiene el viajero la sospecha de que los vecinos han aceptado el papel de comparsas y colaboran en la representación de un magnífico ballet anunciado en los carteles con el título “Sevilla”

Quincalla meridional di Ortega...Se vivira hoxe non sei que pensaría como tampouco sei o que diría Brandão que adoraba a antiga España que se resistía á exploración, e a recibir aos extranxeiros cun sorriso falso. Brandão insiste teimoso no seu noxo pola Madeira vendida ao turismo:

Sentado à porta do Golden Gate, ouço o apito do vapor, e já sei o que se vai passar: muda a armação como um cenário de mágica. Surgem homens com grandes chapéus de palha para vender bordados, colares falsos de coral, cestos de fruta; luminam de repente as lojas, e segue o desfile de tipos – pretas de Cabo Verde com foulards vermelhos na cabeça, mulheres planturosas, alemães maciços, portugueses esverdeados e febris que regressam das colónias, velhas inglesas horríveis que vêm não sei donde e partem não sei para onde, desaparecendo para sempre no mistério insondável do mar; criaturas inverosímeis que rodam a toda a força nos automóveis num frenesi que dura momentos e se passa na única rua onde há um café que transborda de luz. Mas as máquinas de bordo dão o sinal e uma hora depois esta vida fictícia desapareceu e tudo reentra no isolamento e no silêncio. Apagam-se as luzes, correm-se os taipais e os vendedores mergulham na pacatez da vida quotidiana. O quadro está sempre a repetir-se com a chegada e a partida dos grandes transatlânticos.

Brandão sabe que a Madeira do inverno ten outro feitío máis acolledor. É unha illa case tropical a dous días de barco das néboas e o frío de Londres con hoteis magníficos e un clima gorentoso. Pero tampouco se deixa enganar:

Vejamos, porém, o cenário pelo lado de trás... Turismo, álcool e açúcar têm degradado o povo e enriquecido alguns felizes da terra. O homem do Funchal, em contacto com o progresso, transformou-se em hoteleiro, engraxador e chauffeur. E o povo?... os homens degenerados e raquíticos que todo o dia desfilam na rua diante de mim?... Ponho em confronto o homem da Madeira com o dos Açores, o corvino, por exemplo, isolado do mundo e vivendo como há três séculos, e pergunto a mim mesmo o que lucrou com a civilização o habitante da cidade e o vilão. Lucraram os negociantes e os hoteleiros, afundam-se todos os outros numa abjeção que tem aumentado sempre.. Bebem nacionais e estrangeiros. No Funchal por toda a parte se vêem tabernas. Há-as no fundo das camisarias, com inglesas a beberricar. Os ourives são ao mesmo tempo ourives e taberneiros, as modistas têm balcão e copinhos... Há, logo à entrada do porto, uma de cada lado, com os barris já preparados para o consumo.. Estou muito longe daquela gente simples, daqueles homens sãos de quem me apartei com saudade...

Ora, entre o turismo que tem dado semelhante resultado e a hospitalidade, não hesito em dizer que detesto o turismo, e adoro a hospitalidade. Adoro a antiga Espanha,durante muito tempo rebelde à exploração, recusando a adaptar-se à vontade alheia, e a satisfazer os estrangeiros com um sorriso falso, até ao ponto de mudar usos e costumes para lhes ser agradável. O estrangeiro entra sempre num país de turismo como num hotel – como quem paga. Ora uma nação não deve ser um hotel – e Deus nos livre que o seja!

 Que dicir destes avisos de Brandão que ninguén leu en España e que aínda que fose lido ninguén tomaría recado deles. Agora España é un inmenso hotel cheo de escenarios para lecer de turistas e Galicia adiante inzan as bodas celtas. as festas de mouros, de castrexos, medievais, os desembarcos vikingos,ou as festas gastronómicas onde se montan os escenarios como antroidos efímeros que se desfán cando a festa remata, os turistas marchan e a vila volve aos seus tristeiros atafegos cotiás.

AS ILLAS DESCOÑECIDAS DE RAUL BRANDÃO 1 ª Parte

AS  ILLAS  DESCOÑECIDAS de Raul Brandão (Oporto1867-Lisboa 1930)^[1]

No mes de san Xoán do ano do señor de 1924,  Raul Brandão embarca en Lisboa no vapor San Miguel rumbo ás illas Azores, as terras portuguesas máis afastadas do continente e non só xeograficamente. Durante case tres meses percorrerá as illas anotando as súas impresións nun pequeno caderno que publicará ao ano seguinte como libro: As ilhas desconhecidas. Malia ao título, non era unha viaxe cara ao descoñecido como a que fixera o seu mítico devanceiro irlandés do mesmo nome, san Brandán, na procura da illa dos benditos, e non deixa de ser curioso que, un dos seus mestres máis apreciado a quen cita no texto, se chamara como outro monxe irlandés tamén viaxeiro: Columbano. Se cadra foron os ecos deses nomes o que o levaron a esas illas afastadas ou pode que fose algunha incerta inquedanza. Brandão non era o primeiro que escribía sobre as Azores. En 1867 un nativo das illas que vivía en Boston, como tantos outros azorianos, M.Borges de F. Henriques, volveu aos eidos nativos (illa de Flores)  e escribiu Trip to Azores. Anos antes, en 1841, dous británicos, os irmáns Bullar, pasaron un inverno nas illas e deron ao prelo A winter in the Azores e cun título semellante, pero noutra estación do ano, Charlotte Alice Baker publicou, A summer in the Azores en 1882. Brandão non cita a estes devanceiros viaxeiros no seu libro, non sei se por descoñecelos ou por non contaminar a súa ollada cos relatos dos viaxeiros que o precederon.

 Anos antes, en 1907,  Synge escribira un libro sobre unhas illas un pouco menos remotas: as illas Aran, na badía de Galway, no occidente irlandés. Tanto Synge como Brandão morrerán pouco despois da publicación dos seus libros, que quedarán como as derradeiras testemuñas de vidas dedicadas á escritura. Son libros fondos, que Vicente Risco, sempre atento ao que se publica sobre Portugal e Irlanda, lembrará en Pelerinaxes  (1929) cando escribe sobre San Andrés de Teixido:

  

Mais o misterio de Teixido ficara sen esparexer, e pra ben dalo á xente, cumpría un libro como o que o irlandés Synge adicou ás illas Aran ou o que o portugués Raul Brandâo adicou ás illas Azores...

Non temos aínda ese libro agoirado por Risco e Teixido segue agardando polo seu cronista aínda que Federico Maciñeira en 1921 publicou un estudo de moito interese sobre Teixido, hai que supoñer que non era o libro máis literario que agardaba Risco.  

A 1.200 millas da costa portuguesa e a dúas mil da americana, as Azores son como as Canarias, illas de berces volcánicos no medio do Atlántico: Santa María, San Miguel, Terceira, Graciosa, Pico, São Jorge, Faial, Flores e Corvo. Cada unha delas ten o seu propio feitío, a súa historia. Todas teñen algo en común.Tres das illas están sobre a placa euroasiática, tres sobre a africana e as demais sobre a americana. As illas máis occidentais vanse achegando aos poucos a América. A máis antiga, a illa de Pico, ten 250.000 anos.

A ruta do barco que leva a Brandão vai saltando de illa a illa. Primeiro Madeira, onde Brandão non desembarca. Despois dunha noite na mar, esperta no amencer polo arrecendo a xestas que lle chega ao camarote: é Santa María, a primeira das Azores segundo se ven do continente, illa de oleiros mais un ermo onde ás veces hai que traer auga en barcos da illa veciña de São Miguel, cousa que  a Brandão non o desacouga pois confesa que sempre lembrará o púcaro de barro poroso que torna a água fresquíssima, e o cheiro a xesta que a embalsama. Despois, São Miguel e Terceira, Graciosa, Faial e Pico, apenas albiscadas mentres o barco segue o seu rumbo polos canais que as afastan.

En Corvo, primeira illa na que desembarca “de verdade”, a máis pequena, pobre e afastada das nove illas Azores, xorden os interrogantes durmidos e os laios retóricos espertados por unha illa tan descarnada e batida polos ventos fortes que no inverno  o sino tange sozinho... Sinto-me como nunca me senti, isolado no mundo:  ¿Que vim eu aqui fazer?.¿ Foi esta pedra isolada no mar com alguns seres agarrados às leiras que me levou à viagem?. ¿Foi este resto de vulcão, sem paisagem nem beleza, que me trouxe?...  .Da illa de Corvo, xa esvaecida a primeira impresión, escribe Brandão:

Non hai portas... não há ricos nem há pobres, e neste mundo isolado tanto faz ser rico como pobre... o homem mais rico do Corvo anda descalço como os outros e lavra a terra com os filhos. O pedreiro, é pedreiro e lavrador, o ferreiro é ferreiro e lavrador, e morre à fome quem não fabrica os currais por suas próprias mãos. Ninguém se sujeita a servir – mas todos os vizinhos se ajudam: quando toca o sino a rebate, o povo acode a destelhar a casa, a construir a corte ou a levantar o socalco.







Illa do Corvo



Nunca houbo un asasinato en Corvo, segue Brandão, e até hai pouco non se usaba o diñeiro, todo se cambiaba. Xabón, tabaco e lenzo azul, chegaban traidos polos rapaces novos embarcados nos buques que ían ás baleas. Os da illa daban cebolas, patacas e leite. As vacas en Corvo son pequenas, acaídas coa illa, e são mungidas nos pastos, e produzem este leite perfumado, que não me canso de beber e que sabe a todas as ervas rasteiras que cobrem o chão como um tapete. As xentes de Corvo pasaban meses sen saber do mundo e comunicábanse coa veciña illa de Flores prendendo fogueiras nos cumios que se ven dende as 15 millas do perigoso estreito que as separa. Foi Corvo a illa que espertou en Brandão preguntas, desacougos e remuíños de ideas filosóficas e relixiosas. Cando segue a viaxe pólas outras illas o seu relato xa está espido desas ideas e desacougos. É un relato máis de viaxeiro e turista que de “antropólogo”. En Corvo atopou unha maneira de vivir primixenia, a rentes da natureza. Nas outras illas, aínda na súa pobreza daqueles anos, síntese no xa coñecido, na civilización, cos seus acertos e as súas eivas. Pouco que ver coas xentes de Corvo onde os homens são estátuas por concluir, as frases rudimentares...duas dúzias de velhos descalços, figuras de outro século, falando uma língua desenterrada. Esa metáfora, “língua desenterrada” como outras moitas do texto, mostra a fondura da prosa de Brandão.

         O estreito entre Corvo e Flores nos tempos de Brandão, era para mariñeiros afoutos. A viaxe a vela, podía levar de tres a once horas segundo os ventos e non sempre remataba ben. Os naufraxios foron moitos neses anos e aínda que había unha pequena estación telegráfica en Corvo, non funcionaba porque non tiña unha batería que a alimentase. Hoxe, Corvo, como as demais illas, ten un pequeno aeroporto pero os case trescentos quilómetros que a separan de Faial e Pico, seguen facendo da illa un lugar afastado do mundo^[.2]. Un exemplo: non foi até o ano 1986 que se puído ver a televisión en Flores e Corvo 

En Flores, o cambio, escribe Brandão, é notable. Entre Corvo e Flores hai 15 millas pero a distancia que as afasta vai moito máis alá da xeografía. En Flores hai administración, servizos públicos, estradas e moitos prados e vacas.  Nin os escribanos nin os servizos públicos convencen a Brandão que ve esta illa ateigada de preguiceiros e onde tanto ten estar vivo como morto e onde as xentes aínda agardan por don Sebastião que virá cando na illa haxa tres invernos e un verán^[3].                                     

                   A vida non me interesa chega a dicir nunha frase arroutada, e por vida, hai que entender as xentes de Flores que se non están como as de Corvo a rentes da natureza  non merecen a súa atención. Non pasa o mesmo coa fauna, coa flora que describe polo miúdo con coñecementos de botánico, de ornitólogo e a paisaxe coas súas cores cambiantes que describe como o probable sinestésico que foi. Aquí todo son loanzas: loa as hortensias, os camelios, os paxaros terrestres e mariños, os muíños dos flamengos, as lagoas, todo, menos as xentes.                           

                                                                                                            







Illa de Flores



           Para Brandão, Flores é a illa do leite, das vacas e dos mortos vivos. Toda a illa é un inmenso pasteiro onde dan leite os montes e os vales e mesmo dan leite os cráteres dos pacíficos volcáns que ás veces acollen unha aldea no seu colo.Todo ese leite transfórmase en manteiga que vai para o mundo. Brandão escribe que entende Corvo, pero non os intereses mesquiños dunha vila lonxe do mundo como Flores, onde tanto ten estar morto como vivo. Mesmo parece inmune a evidente fermosura da illa cos seus tres cráteres extintos. O Borges  de Trip to Azores, como nativo de Flores, fai un relato moito máis agasalleiro da illa aínda que tamén informa de erupcións, terremotos e mesmo tsunamis. No verán de 1847, conta Borges, un anaco de terra da illa de Flores dunha milla de longo e trescentos metros de altura quebrou e caeu ao mar provocando un tsunami que afogou a varios mariñeiros, dous en Corvo, sete en Flores,  nunha sorte de agoiro do gran tsunami que se agarda que aconteza na illa canaria de A Palma cando media illa se afunda no mar ao se abrir a falla que a esgaza. Non era a primeira vez que pasaba tal cousa nas Azores e non será de certo a derradeira. 

Faial

 



 O que as illas teñen de máis fermoso e o que as completa, di Brandão, é a illa que teñen enfrente. A illa de Pico hai que vela dende Faial ; a de Faial dende Pico. Faial, a illa azul, polas hortensias que medran por toda a illa abeirando estradas e camiños, até o punto de que Brandão despois de percorrer  illa e recollerse na pousada, confesa que: a noite não posso durmir; estou encharcado de azul. 

Os 2.300 metros de altura do volcán que lle da nome a illa de Pico fascinaron a Brandão. O estreito que a separa de Faial ten pouco máis de sete quilómetros a distancia precisa para que a montaña máis alta de Portugal, como o Teide en España, pareza un milagre no medio do océano. Se eu vivise aquí, di Brandão, gustaríame unha casa e unha cama  dende as que só se vise o pico...  E o Pico, enchería a miña vida. O home de Faial é máis labrego que gandeiro e colleita algo de trigo, millo, viño, laranxas, piñas, patacas e plátanos. No percorrido pola illa atopa os muíños holandeses ergueitos polos flamencos que colonizaron a illa no século XVI e deixaron en Faial e a veciña Pico, pegadas importantes na toponimia, na arquitectura, nos muíños, e nos costumes. Faial ten temén o  malpocado mérito de ter arrequecido a terra portuguesa. O volcán dos Capelinhos  fixo medrar dous quilómetros a illa pero 4.000 habitantes tiveron que emigrar, case todos eles, aos Estados Unidos. Na fotografía pódese ver o  faro que antes da erupción do volcán que durou 13 meses (1957-58) estaba a pé do mar.   

           Nos tempos da viaxe de Brandão, as mulleres de Faial levaban o "monstruoso" capote, unha especie de capa feita de pano groso que as cubría dos pés á cabeza e que pasaba de nais a fillas. Os ollos afeitos dos homes da illa sabían se a muller que pasaba era moza ou vella, guapa ou fea polos pés e medias que levaban o que xa é moito adiviñar.







Illa de Pico



O capote era para Brandão un trazo de carácter de Faial; o outro, era a vista da illa de Pico.Cada illa para Brandão ten unha unha cor e unha nube propia. Se Faial é a illa azul,  Pico é a illa negra, negra na terra, nas praias, na poeira das estradas, nas casas nos campos divididos e subdivididos por muros de lava, nas igrexiñas das aldeas requeimadas e tristes, mais de cando en vez, agroma no medio da negrura da paisaxe mineral un souto verde de castiñeiros, un campo de millo, figueiras, algún drago  ou un anaco do mar nos lonxes que aquí é máis azul que nas outras illas. Tamén algunhas vides que medran como en As Canarias en buratos feitos na lava e que lle deron a este viño do Pico sona mundial. A paisaxe, mesmo cando pretende ser alegre, abeira  sempre un agoiro de destrucción e morte que só se atopa tamén en Nápoles co Vesubio fumegando ao fondo.Mais foi esta illa, despois da  primeira impresión. a que o seduce:  Esta ilha negra e disforme apoderou-se dos meus sentidos. Tudo o que a princípio me repelia, o negrume, o fogo que a devora… tudo me seduz agora. O Pico é a mais bela, a mais extraordinária ilha dos Açores, duma beleza que só a ela lhe pertence, duma cor admirável e com um estranho poder de atracção. É mais que uma ilha – é uma estátua erguida até ao céu e moldada pelo fogo…

As nubes en Azores  teñen vida e feitío propio, unha vida de seu que Brandão asegura non entender ben. Cada illa ten a súa, independente das outras nubes e do ceo e con vida aparte. Xa poden asubiar os ventos do nacente ou do poñente e desfacer as outras nubes en farrapos esfíañados que a nube de seu de cada illa seguirá alí, e a nube de Pico ten unha cor pola mañá, outra no luscofusco seguindo os cambios do volcán. É un máis dos misterios das Azores.

En Pico os flamencos que colonizaron a illa no século XVI deixaron pegadas importantes na arquitectura, nos muíños, e nos costumes.  A Festa de San Marcos onde os homes casados percorren a illa en cofradía de cornudos chamando aos homes de todas as casas para que se incorporen como membros de pleno dereito aos demais cofrades, é de orixe flamenca e celébrase en Pico, Faial, Corvo e Flores, cousa curiosa, o 25 de abril. Ese día todos os casados da illa sofren de socato unha arroutada. Bebendo sen pouso, cun corno no cumio dun pau que levan  baixo unha especie de palio, os homes andan casa por casa na procura de quen se poña por diante e piden a berros que o home da casa veña bicar o corno pois o saiba ou non, é un dos cofrades. As veces a muller do interpelado berra tamén contra as inxurias sobre a súa infidelidade sen que ninguén lle faga caso: !Malandros!..!O meu homem..eu nunca lhe pregue desfeitas!....!voçes que são!  . Pola mañá todo volveu ao rego. Até o 25 de abril do seguinte ano...

No tempo de Brandão, Pico e Faial eran as ilhas máis baleeiras polo que o cheiro das factorías sentíase en toda a illa sen que ninguén se queixase: cheira a diñeiro. Máis de douscentos homes dedicábanse daquela á caza da balea e as páxinas que Brandão dedica á esta caza son como as mellores de Melville que Brandão non sei se chegou a ler. A caza das baleas ao xeito tradicional, a remo e arpón, como en Moby Dyck, mantívose nas Azores até os anos 80 do pasado século cando Portugal decidiu cinco anos antes da prohibición internacional, rematar coa caza aínda que podería seguir con ela polo seu xeito artesanal de facela. Nos tempos de Brandão todas as illas cazaban baleas sobre todo Faial e Pico. Un vixía dende o cumio dun monte avisaba cando divisaba baleas na mar. Todos deixaban entón o que estaban a facer, mesmo, acompañar un defunto ao cemiterio, corrían á ribeira, embarcaban nos botes e seguindo as sinais do vixía remaban ata achegarse ás baleas, sempre por detrás, ou en menos casos por diante, xa que a balea non ten visión pola fronte . O trancador arponeaba á balea e soltaba corda . Se había sorte a balea que se mergullaba volvía á superficie de novo e alí era alanceada. Logo había que remar arrastrando o animal ata a costa o que podía levar máis dun día. Alí comezaba o inferno. Esgazaban a balea en anacos de graxa que metían en caldeiros para fundila, abrían a enorme cabeza do cachalote e recollían o aceite, o espermaceti que vendían para lubricante de mecánicas delicadas. Se había sorte, podían atopar algo moito máis valioso, o ámbar gris, os refugallos non dixeridos dos picos dos calamares xigantes que comen os cachalotes, materia que procuraban nos  intestinos do animal e que venderían a prezos moi altos.

Melville conta no capítulo XXVII de Moby Dick como os baleeiros americanos de Nantucket que facían singraduras de un ou dous anos, facían un pouso nas Azores, (tamén en Cabo Verde), para recoller tripulantes para os seus barcos : Non son poucos os mariñeiros baleeiros que son das Azores onde fan unha escala os barcos de Nantucket para incrementar as súas tripulacións cos enxoitos campesiños daquelas terras rochosas...os homes das illas semellan ser os mellores baleeiros. No Pequod eran todos isleños... Moitos dos que se embarcaban tardaban anos en volver ou non volvían nunca. Quedábanse en Nova Inglaterra e para alá levaban emigrados a parentes e mulleres coas que casar. Aínda hoxe, en Massachussets viven milleiros de portugueses e caboverdianos que manteñen xornais, emisoras de radio, centros de ensino en Portugués e tamén en crioulo de Cabo Verde e van e veñen das Azores para América como quen vai de Vigo a Ourense. Se puidesen, escribe Brandão, en 1924, todos os azorianos emigrarían para América e as illas ficarían despoboadas.Esa emigración non  se detivo nunca e segue hoxe.Quen non ía ás baleas ía ao bacalão, unha pesca non menos dura en barcos  que  levan capitão e cozinheiro, cinco botes e dois homens para cada bote, tudo gente do diabo, pretos e chineses, portugueses e sei lá –- o mundo!... Só o capitão é americano…. São seis dias, com vento escasso, de viagem da América ao mar de nevoeiro. E não se vê mais nada senão nevoeiro, nevoeiro, nevoeiro... Levantamo-nos às três horas da manhã (lá tanto faz ser dia como noite, é tudo um) e depois de comer armam-se os botes para a pesca, dois homens em cada um… trabalhando sempre. Trabalha-se até à meia-noite, e os que regressam da pesca caem logo num sono profundo até às três da madrugada.

Poucos son os homes novos que fican nas illas. Os que non van ás baleas ou ao bacalao andan espallados polo mundo adiante en lugares que ninguén pensaría, (as illas Fidji) moitas veces por se librar do servizo militar.

Segundo  Valdés Hansen.no seu libro, Los balleneros en Galicia ( Siglos XIII al XX) as baleas cazáronse en Galicia do mesmo xeito artesanal e de baixura que nas Azores dende o século XIII polo menos en Prioiro, San Cibrao e Bares espallándose despois nos séculos seguintes a Camelle, Malpica. Cangas e moitos outros portos. Eran baleas francas, cabrotes, xibartes e trompas (cachalotes), caza esta máis serodia. Era unha caza que se facía dende a costa e con vixías dende atalaias como en Azores. Nas praias recollíase ámbar gris en cantidades ás veces importantes e había xente que viña de lonxe a mercalo como en 1586 que viñeron boticarios de Compostela e Coruña na procura do  ámbar recollido en Caión para vendelo despois en Madrid.

[1] En español hai una excelente traducción e notas de María Tecla Portela, Las islas desconocidas, na non menos excelente editorial galega, Ediciones del Viento. É inexplicable que esta sexa a primeira tradución ao español deste libro. En portugués está disponible o texto en Internet en Projecto Vercial. É moi recomendable explorar no Google Earth as illas antes ou no momento da lectura.

[2].- Corvo: 425 habitantes en 2001.

[3] .- Flores:4.300 habitantes en 2001; Faial:15.000 hbs 2001; Pico; 15.000 hbs 2001.

EGAS MONIZ: uma biografía. Joâo Lobo Antunes. Gradiva. 2010.

                                   Os vicios dos homes quedan gravados en bronce;

                                    as súas virtudes, escríbense na auga

                                                         Enrique VIII.

                                                    W. Shakespeare

        

En 1950 o embaixador de Suecia entrega en Lisboa o Nobel de medicina do ano 1949 a Egas Moniz que non puido viaxar até Estocolmo pola súa precaria saúde. Egas fixera dúas contribucións ás neurociencias do seu tempo: a arteriografía e a leucotomía, dous métodos, diagnóstico o primeiro, “terapéutico” o segundo, que correrían no porvir sortes moi diferentes.

            Joâo Lobo Antunes, neurocirurxián, irmán do psiquiatra e escritor Antonio Lobo Antunes e escritor el mesmo (foi Premio Pessoa en 1996), escribe esta biografía para levar as cousas ao rego: Egas não era um santo: a sua ambição era avassaladora e a sua vaidade, que en vao procurou ocultar atrás de uma falsa modêstia, quase pueril, era inmensa... Lobo Antunes admira e moito a Egas, mais como biógrafo non fuxe de algunhas das facianas obscuras da súa vida. En 1911, por exemplo, un  decreto de Julio de Matos[1]  permite a calquera persoa pedir o internamento de outra nun manicomio para o que era preciso un informe de dous médicos e un parecer do propio Matos. Egas e Sobral Cid[2] foron os responsables do parecer infame que declarou Maria Adelaide Coelho da Cunha, filha do fundador do Diario de Noticias que fugira com o motorista da casa, ·degenerada hereditaria o que a desposuía do dereito a gobernar a súa propia vida e a dispoñer dos seus bens, Os tres, di Antunes, foron ben pagados pelo marido Alfredo da Cunha[3].

  Son eivas como estas as que “humanizan” a Moniz mais non rebaixan para Antunes a súa grandeza científica. Egas Moniz, di, mereceu dois premios Novel, un pola arteriografía; outro, o que levou realmente, pola leucotomía, aínda que foi esta unha técnica que dende a súa invención foi, e aínda é, atacada dende moi diversos frontes: uma heresía filosófica de grande significado para o nosso problema, escribía Barahona Fernandes en 1964[4]. Para Antunes  eses ataques foron e son inxustos:

É muito fácil criticarem-se tantas coisas até porque é uma característica do discurso ético contemporâneo perder-se completamente a perspectiva histórica. Estar a criticar a Egas Moniz pelo que fez há cincuenta anos baseado em conceitos e em códigos que foran incorporados no raciocinio ético contemporâneo, é um disparate... [5].

Ninguén mellor situado que João Lobo Antunes para escribir esta biografía. O seu tío avó, Almeida Lima foi a man dereita de Egas e o neurocirurxián que fixo todas as intervencións e espallou o método polo mundo adiante aínda que non tivese o recoñecemento que sen dúbida mereceu. O seu pai foi axudante de Egas e conservou un feixe de cartas que foron de moito proveito para o traballo biográfico. Fernando Gil, un filósofo amigo que faleceu hai poucos anos, inxusta e insolitamente case descoñecido en España, (i en Galicia o que é máis grave)[6] retouno a que escribira un libro “enteiro” e non como fixera até entón, ensaios escollidos de temas diversos[7]. Esta biografía é ese libro que “esixía” Fernando Gil.        

       A vida de Antonio Caetano de Abreu Freire Egas Moniz (1874-1955) nacido en Avanca, concello de Estarreja, perto de Aveiro, ten moitos capítulos e non moi acaídos coas biografías tradicionais ou máis ou menos tradicionais dos investigadores científicos. Naceu na “Casa do Marinheiro” nunha familia fidalga rural que tiña como devanceiro ilustre ao Egas Moniz que loitou en tempos afastados a prol de Afonso Henriques (1109-1185) e contra a súa nai Tereixa e os condes galegos que a apoiaban, nas guerras que levaron á independencia de Portugal[8]. Egas foi “cedido” ao seu tío Caetano, un crego da parroquia veciña de Pardilhó, que se fixo cargo dos seus estudos nos que Egas sempre foi un alumno brillante tanto no colexio dos xesuítas de san Fiel como nos estudos preparatorios e os de medicina e doutorado que fixo despois na Universidade de  Coimbra . A nenez non foi feliz, escribe Antunes. As relacións co seu pai tampouco foron moi achegadas, pai que ademais abandonou a familia e marchou para Mozambique deixando a casa nas mans dos prestamistas aínda que foi recuperada polo seu tío e titor e moitos anos despois, restaurada por Egas. Hoxe acolle o museo e o arquivo Egas Moniz.

 Ninguén dos parentes próximos viveu para assitir aos seus triunfos na profissâo, na academia ou na política. A súa irmá morreu de nova atinxida pola tuberculose; o seu irmán no mato de Mozambique cando cazaba leóns e alí foi soterrado; o seu pai, nai e o tío titor, faleceron denantes de ver a Egas nos seus días de maior gloria e tampouco tivo fillos coa súa muller, Elvira de Macedo coa que casa en 1901. Por se non abondara, desde os 24 anos padeceu reiterados ataques dunha forma de gota grave que o foi incapacitando, polos tofos que abranguían mans, pes e orellas, para o traballo cirúrxico.

   En Coimbra non todo foi estudo para Egas. Pasa as noites en guitarradas e xogos de cartas das que sempre gustou chegando a publicar un libro sobre a materia.  Mesmo chega a visitar Santiago de Compostela coa Tuna Académica de Coimbra da que era presidente onde se namora dunha rapariga e onde di Antunes,  os estudantes de Compostela compuseran un folheto em galego curiosíssimo. Non sei cal é o folleto ao que se refire Antunes mais a lectura do xornal  O Eco de Santiago dos días 18-24 de febreiro de 1898 está cheo de noticias da Tuna de Coimbra, de poemas, de discursos, de visitas, de homenaxes. Aquela non foi unha viaxe máis. Os tunos que chegan no tren “ascendente” dende Pontevedra son agardados en Cornes e traslados a Santiago, recibidos polas autoridades do Concello, polo Liceo Mercantil, percorren as rúas coas xanelas cheas de cintas e bandeiras de España e Portugal, os xornais dan os nomes do Presidente (Egas) dos pandereteiros, violistas, pianista, violinistas, óboe etc. que veñen coa Tuna. Egas pronuncia varios discursos, lembra a Inés de Castro, o destino común dos dous pobos, a Cajal, cita a Gutemberg, Van Dick, hai bailes e teatro, sen que os de Coimbra teñan tempo para facer un pouso entre agasallos e aplausos. Alfredo Brañas publica un poema en castelán A la Tuna de Coímbra e Galo Salinas outro reintegracionista (en galego) no que pide que o Portugal se veña aos nosos eidos / ou vaia aos vosos a exemplar Galiza. Non sei se será este poema ou folleto o que abraiou a Antunes pero xa daquela para algúns galegos e portugueses a unión de Galiza e Portugal non era unha idea estraña como se pode ler en Os Maias de Eça de Queiroz na rifa entre Ega e Alencar[9]. A Tuna de Coimbra fora fundada en 1888 despois dunha visita a Coimbra da Estudiantina de Santiago de Compostela polo que a visita dos de Coimbra a Compostela era obrigada [10]. En 1906 a Tuna de Compostela devolverá de novo a visita e entre os estudantes que alá foron, está un Castelao novo, caricato e primeira corda da Tuna[11], que no terceiro libro de  Sempre en Galiza contará o que foi para el ese descubrimento de Portugal. Non hai datos de que Castelao coñecera Egas nesta viaxe aínda que todo puido ser.

En 1900 Egas é xa médico; en 1901 Doutor en Medicina cunha tese arriscada para a época: A Vida Sexual I: Fisioloxía; un ano máis tarde oposita a “lente” (profesor) da Faculdade de Medicina de Coimbra escollendo como tese A Vida Sexual II: Patoloxía. Non acada máis co grao de substituto, ferida que non esquecerá e que o afastará de Coimbra. Publica as dúas teses nun libro e de xeito non agardado ve como se espalla a súa sona de sexólogo e como o libro vende 29.000 exemplares e chega as 15 edicións. No limiar da 10ª edición, Egas fai unha ampla referencia a Freud e a Psicanálise.  Egas vai pouco pola Faculdade. Viaxa a Francia de xeito case continuo onde aprende e traballa con Babinsky, co que fai unha boa amizade e co que partilla intereses non neurolóxicos como a gastronomía ou a parapsicoloxía, con Dejerine , con Régis, con Pierre Marie... Son  tempos tamén de intensa actividade política como deputado liberal, como conspirador contra a Monarquía, e eses tempos políticos de  Egas non foron calmos. No mes de febreiro do ano 1908, son asasinados na Praça do Comercio o rei Carlos e o seu fillo e herdeiro Luis Felipe[12].O infante Manuel foi entón coroado rei mais o seu reinado foi efémero e foi derrocado pola revolución do 1910 que trouxo a 1ª República. O rei marchou para o exilio en Inglaterra e non volveu a Portugal. A 1ª República con Teófilo Braga como primeiro presidente, expulsa os xesuítas, lexisla sobre o divorcio, crea as universidades de Lisboa e Porto, cambia as cores da bandeira, pero non é quen de estabilizar o país. Nos anos que durou a República, de 1910-1926, se suceden nove presidentes e 46 gobernos, revoltas, conspiracións, o asasinato de presidente Sidonio Pais, a participación na 1ª Guerra Mundial, até que en 1926 golpe militar impón unha  ditadura que vai dar paso ao Estado Novo baixo os gobernos de Oliveira Salazar. O que ven despois e historia coñecida. Nos vinte anos que participou en política, foi deputado liberal en varias lexislaturas, conspirador contra a Monarquía, embaixador de Portugal en Madrid nos anos 1917-18, delegado de Portugal, (que participara na 1ª Guerra Mundial contra Alemaña), nas negociacións do Tratado de Versalles. En Versalles Egas lembra os máis de 35.000 soldados portugueses mortos na guerra, os 60.000 enviados a Europa, os 40.000 que defenderon Mozambique e Angola e procura unha xusta reparación de guerra para o seu país[13].

Egas foi deputado xa dende os tempos de estudante en Coimbra sen que se saiba moi ben como chegou a ese posto e por cousas e leas políticas tivo algúns “duelos” por honor a espada francesa e participou como testemuña noutros, o derradeiro aínda nos anos 20 do século XX. Foi unha longa actividade política a que tivo e da que nunca se arrepentiu pero que demorou a súa entrada na investigación médica que comeza cando xa ten 51 anos. Antunes salienta o papel sobranceiro dos médicos na política portuguesa de onte e de hoxe. Se nos tempos da monarquía eran os avogados os máis representados no goberno e no parlamento, a Primeira República semellaba unha república dirixida por médicos na que os psiquiatras tiñan un papel sobranceiro costume ou tradición que seica  non estiñou[14]. Aínda hoxe eran  médicos dous dos candidatos a Presidencia da República nas últimas eleccións ganadas por Cavaco Silva e o mesmo Joâo Lobo Antunes ocupa un alto cargo no Conselho Nacional. Tampouco foron poucos os médicos que nesta beira do río foron importantes na política e na cultura galega: García Sabell, Rof Carballo, Luis Pimentel, Castelao, Leiras Pulpeiro no galeguismo, e moitos máis no republicanismo que David Simón foi recollendo no seu excelente libro sobre os médicos represaliados na guerra civil e posguerra[15].    

Nos vinte anos dedicados á política non deixa nunca Egas o estudo e a clínica e mesmo ten entre os seus doentes a Pessoa (en 1907), interesado daquela pola psicopatoloxía a quen lle aconsella exercicios ximnásticos suecos. En 1933 escribirá Pessoa que cando seguiu a recomendaçâo de Egas, para cadáver só me faltaba morrer... Non todo foron loanzas de Pessoa para Egas xa que cando sae do prelo o primeiro número da revista Orpheu en 1915, un psiquiatra, que Pessoa pensou que era Moniz, afirmou que eses poetas do Orpheu terían que estar internados cos doentes psiquiátricos. A réplica de Pessoa foi dura. Alporízase non porque  esse parvo da ciencia tenha essas opiniôes..(senón) que gozen no nosso meio de idiotas de prestigio suficiente para que a essas opiniôes se ligue importancia...

            En 1911 Egas vai para Lisboa como catedrático de neuroloxía: consideraba a Coimbra demasiado acanhada para a sua ambição...Daquela a neuroloxía non tiña apenas medios diagnósticos que non fosen os da semioloxía a carón do doente e moito menos, medios terapéuticos. Nas consultas abondaban os casos “funcionais”, as histerias, e Egas desas doenzas tiña boa formación e información. En 1915 cando o ensino de neuroloxía se volve obrigatorio, Egas da a conferencia de apertura: As bases da psicanálise, tópico revolucionario para o tempo, lembra Antunes, que supón de feito a primeira vez que alguén fala de Freud en Portugal. En 1917 publica un libro sobre a Neuroloxía da Guerra onde intenta tirar proveito das moitas lesións traumáticas cerebrais que a guerra producira para lograr unha maior precisión nas localizacións cerebrais. En 1919 afástase para sempre da política e até 1925 cando comeza os seus traballos sobre a anxiografía publica 34 traballos, case todos eles en revistas estranxeiras sobre todo francesas e publica tamén traballos literarios sobre o novelista Julio Dinis, o padre Faria, o Papa portugués Xohan XXI [16], ou escribe pequenas pezas para nenos como o Lobishome.   

Egas confiaba na neurocirurxía como método para abordar moitas das patoloxías que diagnosticaba mais había un problema: localizar de xeito preciso o “inimigo” dentro da caixa craneana e para iso cumpría algún método que permitise visualizar o interior do cranio opaco aos raios X. Os erros de localización eran habituais e os neurocirurxiáns atopábanse moitas veces que os tumores non estaban onde eles pensaban que estaban. Egas pretendía visualizar os vasos cerebrais polo que precisaba un medio de contraste. Probou varios, dende bromuro de litio, de estroncio, de amonio, de sodio, potasio e comeza a súa colaboración con Almeida Lima. Proban a toxicidade e a utilidade dos seus preparados en coellos e cans e despois de moitas probas escolle o bromuro de estroncio que proban por vía intravenosa en doentes de epilepsia e párkinson. Escribe Egas:

Parece à primeira vista que estávamos fazendo no homen experiências  injustificadas e por isso criticáveis. Se tal doutrina fosse aceite nâo havería nunca progressos na ciência médica. Devemos ter sempre na maior conta a vida humana e, se esta perigase, as experiências feitas não terían sido realizadas...

            Coñecidos os secundarismos pasan a seguinte fase. Inxectar na carótide dos cans a solución de estroncio, técnica que sen o saber Egas, xa se tiña empregado para inxectar neosalvarsán no tratamento da parálise xeral sifilítica. Foi co 15º can que conseguiron por vez primeira visualizar a rede arterial do cerebro. O can que sobreviviu levouno Egas para A Casa do Marinheiro onde pasou o resto da súa vida. Dos cans, Egas e Almeida pasaron aos cadáveres onde conseguiron definir unha anatomía vascular normal, e propoñer algunha  denominación anatómica como o “sifón carotídeo” que aínda hoxe segue a se chamar así dende que Egas a bautizou. Os resultados foron publicados en 1927 nunha revista médica francesa. O paso seguinte era a “fase humana”. Xa coñecían as doses e a toxicidade e a árbore arterial normal. Non había daquela lexislado ningún código ético mais Egas e Almeida informaban aos pacientes de que ían facer por vez primeira unha nova técnica inxectando a arteria que leva sangue ao cerebro e procuraban a súa aceptación. Dos seis pacientes escollidos, tres eran posibles tumores, dous parkinsonismos postencefalíticos e un, unha parálise xeral, No derradeiro o consentimento foi dado pola familia. Os primeiros casos debidos a técnica do inxectado ou as dilucións non deron resultados. Mesmo faleceu un paciente horas despois sen que se saiba se foi pola patoloxía previa ou pola inxección do contraste. A análises dos resultados levounos a concluír que tiñan que empregar outro medio e pasaron ao ioduro de sodio. Foi ao cabo, no paciente número 10 que conseguiron visualizar a circulación intracraneana e mostrar o desvío das arterias polo tumor. Anuncia á Societé de Neurologie de París que faría unha comunicación dando provas de uma suprendente e destemida convicção dada a escassa experiencia da que dispunha. A presentación en París e un intento nun paciente, non tivo moito éxito mais Egas presentou tamén uns días despois unha radiografía que tirara Almeida dun falecido en Lisboa por un tumor cerebral onde se apreciaba con claridade a desviación producida polo tumor e iso si foi convincente.

A moderna neurocirurxía foi obra de Harvey Cushing (1869-1939) que codificou a técnica e conseguira en pouco tempo reducir a mortalidade dun 50 a un 6%, mais cumpría ter un método de localizar as lesións de maneira fiable. A proposta de Egas era máis fiable que a desenvolvida por Dandy que inxectaba ar nos ventrículos cerebrais (ventriculografía). Foi Pedro Almeida Lima quen fixo todas as intervencións que as ideas de Egas esixían e para iso tivo que percorrer un longo camiño que comezou traballando con Cairns en Inglaterra, onde espallou a arteriografía e visitando a maioría dos centros europeos nos que se practicaba a neurocirurxía sempre baixo a tutela de Egas. O seu papel nos éxitos de Egas non se axusta á frase feita de a cabeça de Egas e as maôs de Almeida. Almeida foi moito máis que as maôs de Egas e para Celestino da Costa, o nome de Almeida debería figurar na capa dos libros de Egas se este non fose en palabras de da Costa, un egófilo[17] que apenas recoñeceu a Almeida como un valioso colaborador a quem se deve gran parte da obra inicial máis ao que nunca asociou a ningunha das súas monografía que firmou el só. Sexa como for, a neurocirurxía portuguesa comeza con Almeida que nunca se queixou do seu papel “secundario” e mantivo sempre a fidelidade a Egas aínda que nos seus anos finais, segundo Antunes, pechouse nun retiro do que a penas saía, volveuse túzaro socialmente e negou ter discípulos, só amigos compañeiros e colaboradores.

Quince anos despois da descoberta o desinteresse perduraba mais ao cabo a técnica de inxectar ao través da pel e un novo medio de contraste con menos secundarismos, o diodrast, que veu substituír ao torotraste máis tóxico, fixo que a arteriografía se espallase e fose utilizada de xeito masivo nos hospitais de todo o mundo. Egas escribe neses anos 123 artigos sobre a anxiografía en francés, español, alemán italiano e inglés.

Coa arteriografía recoñecida Moniz vai encetar os seus traballos sobre o que despois chamará leucotomía. Egas non foi un arroutado irresponsable. Coñecía moi ben a neuroloxía, a obra de Cajal, tiña publicacións científicas de abondo en revistas internacionais e a súa teoría de que existían circuítos “pechados” responsables dos síntomas que se poderían cortar desconectando dese xeito os circuítos patolóxicos, era simple pero conforme aos coñecementos do tempo e esencialmente correcta. A psicocirurxía tivo algúns devanceiros. Na súa Anatomía da Melancolía, Burton menciona que as feridas de espada que penetraban no cranio curaban a insanidade mais foi Gottlieb Burckhardt quen nos anos 80 do século XIX dirixía un centro de alienados en Neuchatel o primeiro que fixo ese tipo de intervencións. A teoría de partida era moi pouco axeitada. Pensaba que as alucinacións e delirios deberían estar localizadas nas áreas da linguaxe que Broca e Wernicke descubriran anos antes, polo que se fosen eliminadas desaparecería tamén o ouvir voces alucinadas. Os resultados con seis doentes non espertaron interese e Burckhardt abandonou a técnica. Outros devanceiros foron Betcherev e Pausepp que operaron tres doentes en San Petersburgo con desconexión lateral entre os lóbulos parietal e frontal tamén con pouco éxito. O que non coñecía Egas era o caso de Phineas Gage  publicado nos anos 60 do século XIX que o seu compatriota e colega Antonio Damasio faría popular moitos anos máis tarde e que ocupou boa parte do seu libro O Erro de Descartes. Porén, si coñecía os casos de dous doentes nos que o lóbulo frontal fora removido para extirpar un tumor nos que os doentes mudaran a súa personalidade que se fixera máis infantil aínda que o doente é essencialmente o mesmo que era antes da operação...

A teoría de Egas tiña alicerces máis firmes que as dos seus precursores aínda que el mesmo clasificaba como ousada e mesmo temeraria a súa pretensión. Partía da teoría da neurona de Cajal. Os contactos entre as neuronas serían a base do pensamento. Cando estas sinapses se fixan por adesividade anormal, as células  os influxos seguem entâo sempre o mesmo caminho exteriorizando cosntantemente as mesmas manifestaçôes psíquicas...os obsesivos e os melancólicos tinham a vida moral circunscrita a um limitado ciclo de ideias que, dominando todo... voltejavan constantemente no seu cerebro enfermo.  

            Parar rachar ese círculo vicioso Egas propuña a interrupción cirúrxica do circuíto e escolleu a rexión  prefrontal xa que o seu desenvolvemento, moito maior nos humanos, sería indicio de que alí residían as funcións superiores de categoría diferente ás das especies animais. Hai un certo desacordo entre os analistas da obra de Egas sobre se Egas coñecía os experimentos de Fulton e Jacobsen con monos. Estes dous neurofisiólogos traballaban na conduta dos primates e estaban moi interesados no papel do lóbulo frontal. Operaron aos dous chimpancés máis famosos da historia da ciencia, Becky e Lucy extirpándolles o lóbulo frontal: os animais parecían desprovidos de qualquer expressão emocional e, se se enganavan como que encolhian os ombros e partían para outra actividade... Segundo Fulton, cando presentou estes achádegos en Londres en 1935, Egas que estaba presente, preguntou se non sería posible polo mesmo procedemento eliminar os estados de ansiedade en humanos. Fulton escribiría máis tarde, que se sentía responsable en parte, dun procedemento que foi adoptado largamente en humanos antes de que os mecanismos fisiolóxicos terem sido elucidados de forma adequada.... Antunes pensa que no esencial as ideas de Egas eran correctas o mesmo que o seu colega Antonio Damasio: Não existian ainda dados que permitissen sustentar tal hipótese embora estudos recentes sobre a actividade da região orbital em doentes obsessivos e depresivos sugiram que Moniz talvez estivesse correcto, pelo menos en parte mesmo onde os pormenores pudessen estar errados... Damasio escribe que  a leucotomía prefrontal de Egas, unha intervención mínima na que:

 Deve salientar-se que os doentes recibiran algum beneficio (xa que) unha maior deficencia en termos de tomada de decissão talvez fosse máis facil de suportar que a ansiedade descontrolada, ... não há no entanto qualquer necesidade de reservas quanto a versão muito mais destrutiva da intervenção de Moniz conhecida como lobotomía frontal. A operação concebida por Moniz provocaba lessôes cerebrais limitadas. Em contraste, a lobotomía frontal era un trabalho de talhante que provocaba lessôes extensas. Esta intervernção tornouse mundialmente infame..[18].

Antunes non comparte, ou semella que non comparte totalmente a necesidade de reservas quanto á lobotomía pois considera que a personalidade contraversa de Walter Freeman foi injustamente tratada e aínda hoxe é considerado xunto ao Dr Menguele, como os dous médicos máis desprezados do século XX, por algúns dos seus críticos como Jack El-Hai que lle dedicou unha monografía, O Lobotomista.

O primeiro artigo de Egas sobre a leucotomía é de 1936 (L`Encephale). No ano seguinte publica en Masson unha monografía de 250 páxinas, Tentatives opératoires dans le traitement de certains psychoses, onde discute os riscos e vantaxes do método sublinhando que fora conduzido con todas as cautelas e seguranza que punha cuando estava em causa a vida humana... Egas só cortaba as fibras, a substancia branca, (leuco, é branco) non as neuronas. Empregaba unha pequena cánula de 2 milímetros de diámetro que deixaba saír pola punta, unha vez introducida no cerebro, un pequeno rodicio que facía xirar a tres niveis diferentes introducindo tamén unha pequena cantidade de contraste para visualizar as zonas de corte. Na publicación, da conta de 20 casos cos seguintes resultados: sete casos curación clínica; sete casos melloría importante sobre todo da axitación psicomotora; mesmo estado, seis casos. Informa tamén dos secundarismos postoperatorios: tendencia á cleptomanía, mutismo, bulimia, pero en calquera caso, conservación integra da memoria e intelixencia. Os informes clínicos dos pacientes antes e despois da intervención, son moi pouco precisos polo que non e doado saber a que chamaba Egas “curación clínica” ou “melloría” nin a evolución a corto e longo prazo.Tampouco a Neuropsicoloxía estaba daquela á disposición de Egas para facer un diagnóstico polo miúdo dos efectos das intervencións sobre a personalidade e as funcións cognitivas. Entre os psiquiatras a acollida da nova técnica foi desigual: Sobral Cid, (dous apelidos moi galegos por certo), foi crítico case dende os primeiros tempos aínda que aportou a Egas algúns pacientes. Interpretaba os resultados de Egas como consecuencia da apatía cinética provocada pola lesión frontal e pensaba, (de certo con moito optimismo) que non había dereito a facer unha mutilación central nun doente para liberalo dunha síndrome psicósica curable por natureza e que remitiría de xeito espontáneo en poucos meses. Barahona e Polonio con outros especialistas, fixeron un estudio sobre 100 casos nos que concluían que os doentes leucotomizados podían apaixoar-se e adquirir novas ideias políticas e espirituais aínda que a integraçâo da personalidade disminuia e o comportamento tornava-se muito mais reactivo e dependente de estímulos exteriores... Barahona na biografía que escribiu de Egas, partillaba algunhas destas ideas de Sobral Cid que lle parecían xustas e anticipaban as futuras críticas. De xeito curioso, di Antunes, ao contrario que a arteriografía que foi espallándose devagar, a leucotomía inzou por todo o mundo case de socato grazas ao fervor dun apóstolo, o médico americano, Walter Jackson Freeman, que levou a lobotomía máis alá. “A expansão da psicocirugia-o amigo americano, titula Antunes o capítulo que dedica a Freeman O fervor de Freeman tiña que ver como sinalaron todos os autores que se achegaron a esta historia, coa ausencia de terapéuticas e a enorme masificación manicomial. En 1937 había nos Estados Unidos máis de 400.000 doentes vivindo en psiquiátricos (o 50% do total das camas) o que supuña un enorme custo financeiro e a impotencia terapéutica dos psiquiatras. Os médicos dos psiquiátricos traballaban afastados dos seus colegas médicos, illados nas súas institucións e publicando mais que traballos científicos, notas sobre agricultura, gandería, xardinería e cousas semellantes. En 1894 Weir Mitchell no seu discurso á Asociación Médico-Psicolóxica dicía:

A vida enclaustrada que vostedes levan, da lugar, penso eu, a certas peculiaridades. Unha delas, é a superstición, (diso se trata),  de que o efecto do Asilo é en si mesmo curativo. Escoitamos o laio en cada informe de que os doentes non son remitidos axiña ao Asilo como si vostedes tiveran algún xeito de curalos que nós non temos...eu penso que a vida asilar é mortal para os doentes...

Pasarían moitos anos denantes que Goffman escribira o seu libro Asylums onde estudaba os efectos desa vida asilar sobre doentes e coidadores.

Freeman e o neurocirurxián Watts, modificaron axiña a técnica de Egas. En vez do leucotomo inventado polos portugueses que producía lesións mínimas, empregaron unha espátula que introducía lateralmente no lóbulo frontal e producía lesións moito máis amplas abranguendo non só substancia branca senón tamén neuronas. Ademais, Freeman modificou tamén a vía de aceso facendo lobotomías transorbitarias furando a parede superior da cunca da órbita e as facía “en serie” empregando como “anestesia” un electroshock previo e un picaxeos como ferramenta cirúrxica. Freman chamou a este procedemento lobotomía e foi esta lobotomía, máis que a leucotomía, a que acadou a sona infame que aínda hoxe conserva. Entre 1942 e 1954 foron operados en Inglaterra e Gales 11.000 doentes e até 1951 máis de 18.000 nos Estados Unidos onde a  poboación internada baixou un 25%.  (....) .

Houbo críticas dende moi cedo. O libro máis radical nas súas críticas é o do psicólogo Elliot S. Valenstein, Great and desperate cures que publica en 1986[19]. Foi o resultado dunha longa investigación na que viaxou moito. En Portugal entrevistou a Almeida Lima, a Barahona, a Polonio, a Lobo Antunes (non sei a cal dos irmáns) e tivo toda a colaboración que precisaba pois até o mesmo director da Fundación Egas Moniz, Pereira Melo, fixo un pouso nas súas vacacións para abrir o museo para Valenstein. O libro de Valenstein é sen dúbida moi crítico mais non sataniza a Egas e advirte que a psicocirurxía non foi unha aberración médica debida á ignorancia, senón que  formou parte das correntes principais da medicina do seu tempo e os factores que abeiraron o seu desenvolvemento, segundo Valenstein, (en 1986), aínda persisten hoxe, polo que cómpre entender a historia da psicocirurxía como un aviso. A lobotomía para Valenstein hai que entendela nun contexto no que no eido das neurociencias había teorías opostas sobre o xeito de entender as doenzas mentais, entre neurólogos e psiquiatras, entre necesidades desesperadas e as terapias precisas mais inexistentes para enfrontalas. Os límites entre neuroloxía e psiquiatría non estaban daquela moi claros (nin o deberían estar hoxe, polo menos na behavioral neurology) e a maioría dos especialistas eran de “facto” neuropsiquiatras, algúns organicistas, outros funcionalistas, e algún como Adolf Meyer as dúas cousas pois chegou a ser presidente da Asociación de Psiquiatras e da Asociación de Neurólogos. Na idea de Antunes o libro de Valenstein foi talvez a argumentação mais violenta... Não me vou alongar  sobre o chorilho de falsidades e aleivosías que o livro contém... E non o fai. Só cita entre as muitas que Egas tería cometido, (segundo Valenstein) a noticia de que Egas tería começado a angiografía porque Sicard, um neurologista francés o encorajara e sabendo que outros grupos andaban no mesmo rego comezou a traballar cunha velocidade incrible. O libro de Valenstein mereceu unha reseña agasalleira de MacDonald Critchley que era de feito segundo Antunes, un ataque a Egas, miserável. Seica MacDonald Critchley pensaba que Egas fora toda a súa vida un xogador o que implicaba unha temeridade inata. É unha mágoa que Antunes non dedique máis espazo  a refutar o que Valenstein conta no seu libro, moi documentado, pois non é doado saber onde Valenstein está a falsear ou onde di verdade. Valenstein publicou no ano 2000 outro libro, Blaming the Brain, no que as críticas ían dirixidas desta volta contra os psicofármacos, as multinacionais farmacéuticas e as teorías que propostas para explicar o seu modo de funcionamento. Valenstein enceta o libro dicindo: A psiquiatría americana pasou de culpar á nai a culpar ao cerebro. É como aquela viñeta do New Yorker onde na porta dun Centro de Saúde Mental había un cartel informativo que dicía: Primeira Planta: culpa da nai; Segunda Planta: culpa do pai; Terceira Planta: culpa da sociedade.  Lendo os seus libros, ben escritos e documentados, había algo que non cadraba. Non eran tanto os datos ou as críticas como un punto de vista xeral que agromaba de xeito bretemoso neles. Ao cabo atopei a frase que explicaba este incerto desacougo: Eu non trato pacientes...[20]. Valenstein fala da “guerra” dende a retagarda. Xamais tivo que se enfrontar coa realidade clínica cotiá que teimosa esixe “facer algo” cos doentes que acoden ou son traídos na procura de axuda. Afirma, con fundamento, que as hipóteses de como os psicofármacos actúan non teñen consistencia, pero ninguén agardou a saber como aliviaba a morfina para empregala e como a morfina tantos fármacos de uso clínico cotiá. O seu traballo foi a investigación de laboratorio en biopsicoloxía onde os procedementos científicos poden ser controlados cousa que non acontece na clínica e as súas críticas van máis dirixidas ás teorías (da dopamina, da serotonina etc.) que intentan explicar como funcionan os psicofármacos que a súa efectividade na clínica cotiá controlada pola resposta clínica de xeito empírico. O exemplo da insulina e da diabetes que poñen moitos psiquiatras cando explican aos familiares ou aos pacientes a necesidade de tratamento, é para Valenstein inaxeitado xa que se sabe como funciona a insulina, hai tests diagnósticos para coñecer os niveis de glucosa e axeitar o tratamento cousa que non acontece en psiquiatría onde ningún especialista pode pedir unhas probas semellantes. Sen dúbida iso é certo pero na clínica, estean ou non as hipóteses erradas, os psicofármacos funcionan en moitos casos e nos que non funcionan se procuran investigacións para saber porqué non o fan. De xeito curioso, hai anos, alporizado polo que estaba a escoitar nun curso de verán na Coruña, onde falaba nin mais nin menos que Thomas Szasz, de quen eu lera todos os seus libros que sempre me pareceron libros de ética e socioloxía máis que de clínica, pregunteille a un dos poñentes, creo que o Dr Cohen, que por qué satanizaba os neurolépticos e que pacientes atendía el pois non eran moi acaídos cos que eu tiña que tratar. A resposta foi a de Valenstein: eu non trato pacientes .O Dr Cohen que traballa como profesor na Escola de Traballo Social de Florida, colabora tamén con Peter Bregin, autor do libro Toxic Psychiatry de contido doado de imaxinar que mereceu unha longa reseña no número 34 do Siso, Nadal do 2000. Sen esaxerar moito, aínda que sen dúbida esaxerando, poderíamos dicir que a receita curativa de Bregin, ademais da supresión dos venenos (neurolépticos, antidepresivos, litio, electroshock etc,) é o “amor”. As súas críticas á industria farmacéutica son case sempre acertadas pero o seu “calvinismo psicofarmacolóxico” é inaceptable para calquera clínico que non traballe nunha clínica privada con pacientes voluntarios escolleitos  senón nos servizos xenerais públicos [21].   

Os pacientes de Egas eran outros.  Egas tivo máis sorte que o seu colega Miguel Bombarda, director do Hospital de Rilhafoles, liberal e republicano como Egas que foi asasinado por un paciente en 1910 e máis sorte tamén, que o seu mestre de Coimbra, Sousa Refoios, morto por un estudante de medicina na baixa de Coimbra en 1905 e que rematou nun manicomio. O paciente que disparou varios tiros contra Egas en 1939 no seu consultorio, Gabriel Coedegal Oliveira Santos, non era como se dixo entón e aínda hoxe, un paciente vítima” da leucotomía que tomara por iso cumprida vinganza, senón un delirante persecutorio que reclamaba un informe clínico onde non constase “doenza mental”.

            Joâo Lobo Antunes é un dos entrevistados no documental sobre Egas Moniz Monos como Becky que Joaquín Jordá filma en 1999. O documental, que mestura imaxes, documentos e entrevistas sobre a vida de Egas coa obra que representan uns pacientes do Centro de Crise de Malgrat sobre o mesmo asunto, non menciona  no seu libro este documental a pesar de que aínda que crítico, mesmo moi crítico, non se pode dicir que sexa unha condena radical de Egas. Pode que as palabras do filósofo Jorge Larrosa no filme dean unha idea axeitada do que alí se conta. Despois de lembrar que os gregos diferenciaban entre zoe, vida de especie, e bios, vida persoal, biográfica, di: (As técnicas psiquiátricas agresivas)...a veces matan la vida para salvar la vida, es decir, matan una vida con sentido aunque duela y aunque dure poco, para crear una vida como supervivencia en donde está ausente el dolor pero donde está ausente también el sentido, donde la vida es vida genérica, vida de especie...yo creo que es un callejón sin salida que hace imposible cualquier opinión sobre esto... que vida vale la pena vivir y hasta que punto se puede matar la vida para salvar la vida...

“Como é hoje considerada a obra de Egas? Pregúntase Antunes no epílogo do libro e segue:

Disse um filósofo que o único poder que os deuses nâo possuen é o dea pagar o passado. Nâo admira pois que os mortais o nâo consigan também, mas no juízo que dele fazem só raramente conseguem libertar-se das amarras da contemporaneidade em que firmam as suas raízes.Assim todo olhar para trás é inevitavelmente deformado pelo óculo do tempo em que vive...

            Despois do Nobel, devagar foron aparecendo críticas que ás veces eran non só falsas senón verdadeiros aldraxes. A psicocirurxía, dicíase daquela, servía para controlar o comportamento de prisioneiros, socialistas e delincuentes; un xornal de Nova York proclamaba que a mellor maneira de liberarse dos comunistas, era lobotomizalos. Non hai ningún dato que permita comprobar estas afirmacións aínda que Antunes non nega que eses abusos se puideran producir como en calquera outro procedemento cirúrxico. As críticas continuaron e dende a historia tráxica de Rosemary Kenedy ou a irmá de Tenesse Williams, a filmes como Alguén voou sobre o niño do cuco ou Frances, un filme sobre  a vida da artista Francis Farmer que se sabe que non foi nunca lobotomizada[22], “tudo serve como arma”. Outros filmes tamén participaron nesta lea de xeito máis indirecto como é o caso de  O Planeta dos simios.

Ninguén propuxo retirarlle o premio Nobel de 1927 a Wagner von Jauregg, lembra Antunes, como se pretende con Egas Moniz aínda que a súa técnica consistía en provocar febre inxectando nos pacientes o parasito do paludismo e aínda houbo quen como o francés Maurice Dacosté inxectaba nos anos 30 o sangue de pacientes con malaria directamente dentro dos lóbulos frontais facendo uns buratos no cranio non só nos pacientes con parálise xeral senón en esquizofrénicos e doentes maníacos con resultados alentadores[23] e non era o único que facía cousas como estas .

          O derradeiro capítulo do libro de Antunes revisa todas estas críticas e aldraxes a eito que a psicocirurxía foi recibindo dende eidos diversos nos últimos anos sen agachar ningunha, mais salienta tamén a rehabilitación da nova psicocirurxía alicerzada nas técnicas de imaxe, no mellor coñecemento da circuitería cerebral ou na implantación de electrodos que inducen estimulación reversible de certos circuítos neuronais. En Marzo do 2010, nun artigo en Science que firmaban entre outros tres Nobel (mesmo Eric Kandel) afirmaba que doenzas como a esquizofrenia o TOC o autismo “seríam provavelmente resultantes de disrupçôes dos circuitos neuronais, o que non deixa de ser a teoría adiada coa que Egas xustificaba as súas intervencións. No seu libro The Brain Book, saído do prelo en 2009, Rita Carter dedica un apartado á leucotomía dentro dos fitos relevantes da historia da neurociencia. Recoñece que se abusou da técnica que chegou a se converter en algo noxento pero cita un estudio británico (do que é unha mágoa que non dea a referencia), no que o 41 % dos pacientes “were recovered” ou “greatly improved” 28% minimamente mellorados, 25 % sen cambios, 2% foron a peor e 4% faleceron[24].

A “defensa” de Egas de Antunes, ademais dos seus evidentes logros, ten unha teima recorrente: o jolgamento retroactivo. Non pasaran máis de 50 anos dende a abolición da escravitude en USA, dez anos despois das carnicerías da Gran Guerra, do xenocidio armenio, co colonialismo sobre as razas inferiores no  cumio...Os tempos de Egas non foron calmos e o espírito do tempo non esixía como agora códigos éticos formalizados.

En Portugal segundo Antunes, só dúas personalidades públicas foran sometidas á leucotomía: a muller de Marcelo Caetano e Raúl Proença autor da Guía de Portugal, atinxido dun grave delirio persecutorio que mellorou coa intervención aínda que o delirio reapareceu meses despois . Hai hoxe en Portugal, máis de sesenta rúas, prazas, largos ou avenidas que levan o nome de Egas.

En Internet i en moitas publicacións e libros do oficio psiquiátrico, hai  páxinas críticas de abondo , moitas veces aldraxantes, contra esta técnica cirúrxica. O libro de Lobo Antunes ten a virtude de permitir que calquera que a el se achegue, teña máis informacións para xulgar por si mesmo o que Egas Moniz tivo de anxo e de demo.

---

[1] Psiquiatra portugués (Rio de Janeiro 1856-Lisboa 1922). O Hospital Psiquiátrico Julio  de Matos de Lisboa leva o seu nome.

[2] José de Matos Sobral Cid (Cambres, Lamego, 29 de Junho de 1877 — Lisboa, 28 de Abril de 1941),. Profesor de Psiquiatría da Universidade de Coimbra. Gobernador civil do Distrito de Coimbra (1903-1904) e  Ministro da Instrução Pública en dous dos gobernos da Primeira República Portuguesa (1914). Creou a escola portuguesa de psicoloxía clínica,e psicopatoloxía.O hospital psiquiátrico de Coimbra leva o seu nome.

[3] O caso, escribe Antunes, inspirou o romance de Agustina Bessa-Luis, Doidos e Amantes. Bessa-Luis naceu en Amarante, un fermoso pobo por onde pasa o río Támega que ven de Verín, que cos seus pouco máis de 9.000 hbs, (60.000 no concello) foi tamén a patria de Teixeira de Pascoaes e de Amadeo de Souza-Cardoso, un dos pintores portugueses máis recoñecidos con Paula Rego, Vieira da Silva e porque non, Almada Negreiros.

[4] Barahona Fernándes. Filosofía e Psiquiatría. Atlántida.1964.

[5] Entrevista en Noticias Sábado (NS) nº 261, 8 de Janeiro 2011

[6] O “descoñecemento” non ten que ver con que teña varios libros traducidos ao español publicados en España senón na cativeza das citas. Para se facer unha idea da súa obra  vid. por exemplo, Impasses seguido de coisas vistas, coisas ouvidas con Paulo Tunhas e Daniele Cohn, o libro de comunicacións do Congreso celebrado no ano 2004 na Fundación Calouste Gulbenkian, O processo da crenza, Gradiva, 2004, onde se recolle tamén un texto de Joâo Lobo Antunes, “Ciencia e fé, un velho duelo” ou Modos de Evidencia., Imprenssa Nacional 1986. A Fernando Gil tamén o cita Antonio Damasio, Premio Pessoa como Joâo Lobo Antunes, nos seus libros (Spinoza avait raison e The feeling of what happens) o que pode dar unha idea do seu papel achegado ás neurociencias e ás letras.

[7] Serían ensaios escollidos pero non foron poucos:  Um modo de ser, O eco silencioso, Livro sobre a mâo, Numa cidade feliz, Inquietaçâo interminabél, Memoria de Nova Iorque...

[8] Os portugueses remataron a súa “reconquista” moito antes que Castela. En 1249 conquistaron o Algarve case 250 anos antes que fose tomada Granada. Un dato curioso: Afonso Henriques que afastou Galiza de Portugal, até entón un mesmo territorio de etnia e lingua, naceu un 25 de Xullo, hoxe, Día da Patria Galega.O nacionalismo galego ten a súa festa o mesmo día en que naceu o rei que afastou Galiza de Portugal.

[9] Debo estas informacións da visita de Egas a Santiago  coa Tuna de Coímbra, a María García Caballero que as recolle na súa tese  La vida musical en Santiago de Compostela a finales del siglo XIX. Alvarellos. 2009.

[10] Esta Tuna que aínda hoxe existe e ten grupos de fados, de música antiga e mesmo unha Big Band, tivo entre os seus membros, ademais de Egas, a José Afonso ou Antonio Nobre (“Só”) entre outros.

[11] Vid: J.A.Durán. El primer Castelao .Siglo XXI. 1972.

[12] No día do asasinato Egas estaba preso por conspirador antimonárquico e foi liberado despois do rexicidio. Sempre negou a súa participación neses feitos.

[13] Alemaña tiña nese tempo dúas colonias: Tanganika (Tanzania) e Africa do Sudoeste (Namibia) con fronteiras con Kenia (Gran Bretaña), Mozanbique e Angola. O Xeneral von Luttow non puido ser derrotado en Tanganika polos británicos. Alemaña perdeu as dúas colonias despois da derrota na 1ª Guerra Mundial.

[14] Miguel Bombarda, Julio de Matos, José Sobral Cid e o propio Egas.

[15] Simón.D. Médicos represaliados en la guerra civil y en la posguerra. Concello e Deputación de Ourense. Fundación 10 de Marzo.2010.

[16] Petrus Lusitanus ou Petrus Hispanicus, chamado o Papa médico. Naceu en Lisboa en 1211, fillo de Julian Rebelo, médico, e de Teresa Gil. Estudou medicina en Montpellier e foi profesor en Siena onde exerceu como médico varios anos. Foi médico de varios cardenais da curia romana e nomeado Papa en 1276 morrendo un ano despois esmagado polas trabes e pedras da catedral de Viterbo daquela en construción.

[17] A “egofilia” atinxía tamén a súa presenza física. Egas por exemplo, usaba peluquín para agachar a súa calvicie temperán.

[18] Damasio.A. O erro de Descartes. Europa América.1995.

[19] Valenstein.E.S. Great and desperate cures: the rise and decline of Psychosurgery and other radical treatments for mental illness.. Basis Books. 1986.

[20] En Blaming the brain. The Free Press. 1998

[21] Vid Siso-Saude nº 21, 1993: ¡Szasz, Szasz y ya está! Y La calaña del tío Tom..

[22] Non só non foi lobotomizada e reducida a unha vida vexetal como se afirmou, senón que despois de estar varias veces ingresada en institucións mentais por unha posible PMD e alcoholismo, volveu traballar en series de TV e películas até a súa morte por cáncer esofágico en 1970.

[23] Citado en Valestein, Op.Cit, pax 118.

[24] Carter.R. The brain book.DK.2009.