EPISTOLARIO VICENTE RISCO-LOSADA DIÉGUEZ

O Epistolario de Vicente Risco a Antón Losada Diéguez que edita (e agocha) a Deputación de Ourense con introdución e notas de Joaquin Ventura Ruíz, mostra un Risco ás veces desalentado, ás veces alporizado, que se desabafa con Losada a quen chama xefe en moitas das cartas aínda que xa con máis confianza, aponlle seren un preguiceiro e un lacazán por non escribir o que el só podía e debería escribir. As cartas que o editor ten que fixar polas citas do texto, xa que case todas elas non levan data, van de 1918 a 1929. Nese tempo, Risco publica a Teoría do Nazonalismo Galego, casa, ten fillos, e leva adiante, a revista NÓS motivo de moitas inquedanzas económicas e de traballo. Contaba alguén, do que xa non me lembro, que Risco chegou a dicir, que se tivese que volver publicar a revista NÓS, chamaríalle, Eu, pois era el, e case sempre só el, o que a compuña, a distribuía e a maquetaba sen que Otero Pedrayo, ou Cuevillas deran cheda. A imaxe do primeiro Otero Pedrayo que agroma neste epistolario ten o seu aquel. En 1919 Otero vai falar a Santander na Festa da Raza. Risco escribe:

Querido déraciné...eu non che digo nada. Que Murguía che perdoe...Olé et vive l´espagnolade.En 1921 hai novas queixas de Otero: il veu eiquí coma quen veu ó desterro porqu´il se non atopa mais qu´en Madrid anque a nós nonol-o diga, díceo a sua nai. Eiquí abúrrese e si algo fai nas nosas cousas é por se entreter, e un pouco coma dilettante..Noutra carta posterior segue a teima:
Nin Peña Novo nin Otero Pedrayo son galeguistas sobre todo iste derradeiro...il é da pandilla do canalla de Noriega..o seu galeguismo redúcese a protexer ao seu escravo noxento (Noriega) a quen nós tivemol-a debilidade d´editar un libro pra que logo ande falando mal de nós.Pode que non fosen moi descarreiradas as críticas de Risco. Aínda non escribira Otero Arredor de si (1930) onde o seu Adrián Solovio, alter ego de Otero, descubrirá Galicia ao través dunha viaxe iniciática.
Nunha data incerta, 1921?, e sen que estean claras as razóns, o alporizamento, a carraxe de Risco, acada o cumio dunha arroutada epistolar:
Estanos ben empregado por querermos salvar a un pobo de cabrós coma é o pobo galego, por querermos dotar de conciencia nazonal a un pobo que quere perder o caraute de pobo, a un pobo suicida que quer perecer como tal pobo, que quer ser gobernado por alleos, educado por alleos, caso úneco no mundo.. .e por moito que fagamos non conseguiremos impedilo suicidio de Galiza non poderemos deter este instinto fatal qu´a leva á morte e ó anegamento na noxenta y- asquerosa Hespaña...
Esta definición de Galicia como pobo que se quere suicidar apónselle sempre a Cuevillas, pero o artigo As Raíces Fondas de Galicia, onde Cuevillas di case o mesmo que Risco, ten no seu pe a data de 1953. Se non hai erro, haberá pois que cambiar a atribución primeira do texto e poñela baixo a autoría do Risco alporizado dos anos 20.
Un pouco máis adiante, na mesma carta, canso de seren prudentes e calar pra non ferir ou arredar a este ou aquil ou conquerir que fulano ou mengano se unan ao nacente galeguismo, Risco desbota esas tácticas que non trouxeron a ninguén ao grupo e propón outro método que cómpre ler, supoño, de xeito metafórico: Por qué non imos directamente á agresión?...Sen dúbida interesante este epistolario editado por Joaquin Ventura que a Deputación mantén case en segredo ateigando os andeis do baixo do seu pazo, que nos mostra o feitío humano dun Risco atinxido polos atafegos cotiás da vida política e cultural. Cun pouco de sorte, e despois de dúas ou tres peticións ben dirixidas, poden conseguilo na Deputación e con sorte, tamén nalgunha librería..
.

BORGES por Adolfo Bioy Casares. Destino. 2006. 1600 páxinas.

Borges escribiu unha vez coa súa acostumada ironía: "el paradójico Dr Rojas cuya Historia de la Literatura Argentina es más extensa que la literatura argentina…" Profetizaba o destino da súa propia obra. A bibliografía sobre Borges é hoxe inabarcable; a amplitude dos seus textos, aínda accesible. Bioy, que o coñeceu como ninguén, engade hoxe a esa Patagonia de críticas e comentarios, as 1600 páxinas dun Diario escrito paseniñamente durante corenta anos de amizade. Son páxinas achegadas que non eluden o Borges contraditorio, ás veces túzaro, namorado ou prexuizoso mais sempre brillante nos seus xuízos e opinións sobre xentes de ámbitos próximos ou afastados en tempo e espazo. Borges é quen de autocriticarse: "Una vez decidimos que tal autor es malo. Como no nos pasamos la vida releyendo, mantenemos el error. Muchas veces somos injustos ..." En certa ocasión escribiu que un poeta ao que o unía unha amizade razoable, era unha persoa servil. O seu fillo, sen anoxo e con tristura, díxolle que descoñecía que o seu pai fose servil. Borges imaxinábase entón de xeonllos diante desa xente dicíndolles que era un canalla, que admiraba a ese poeta, que era o seu amigo e que, "por la vanidad de escribir un parágrafo ingenioso, lo sacrificara". É unha situación que se reitera nas páxinas de Bioy. Así, segundo os tempos ou a ocasión, Camôes pode pasar de ser un dos peores poetas do mundo a ser unha gloria de Portugal; Joyce, un escritor verbal, parcialmente gabado nalgúns textos, eludido noutros, é tamén o autor de Dubliners, un libro de cuentos bobos; a poesía ou a prosa de Valery, (no es gran cosa; en su poema sobre el mar no corre el aire), serán necrolóxicamente loadas; con Valle-Inclán o rexeitamento nunca amoleceu e tampouco Lorca, (un andaluz profesional), se salva da súa ironía. De Neruda, (no hay versos que uno quisiera repetir, es cursi), moderará o seu xuízo poético pero non o moral, e seguirá insistindo en que era unha mala persoa como Rafael Alberti; Ortega, un bruto do que repudiaba o seu estilo; John Dos Passos, un escritor americano muy malo, Saint John Perse, lo peor de todo el mundo; Roberto Arlt, un iletrado capaz ás veces, como en El juguete rabioso, de lograr unha obra aceptable; A Baroja pode acompañalo nalgunhas páxinas pero de Unamuno pronto se despide. Estes xuízos recordan a Jünger polo que Borges sentía escasa simpatía, que escribiu: o estilista quere poñer "si" pero pon "non" porque acae mellor coa frase. Tamén a Eça de Queiroz ao que estimaba. En Os Maias escribe Eça:

(O portugués) nunca pode ser homem de ideias por causa da paixâo da forma; a sua manía é facer belas frases, verlhes o brilho, sentir-lhes a música. Se for necesario falsear a ideia, deixá-la incompleta, exagerá-la, para a frase ganar en beleza, o desgraçâo nâo hesita…Va-se pela água abaixo o pensamento mas salve-se a bela frase…[1]

É se cadra, esta vanidade polo enxeñoso o que explica frases como: "Yo soy racista... si no acaban con los negros les van a convertir el país en África" (por USA)…"nos parece un país de macacos" (Brasil)…En canto aos vascos, no conto El Congreso non exerce ningunha cautela:

Nunca Fermín Eguren me pudo ver. Ejercía diversas soberbias; la de ser oriental, la de ser criollo, la de atraer a todas las mujeres, la de haber elegido un sastre costoso, y nunca sabré por qué, la de su estirpe vasca, gente que al margen de la historia no ha hecho otra cosa que ordeñar vacas...Compréndese que non sexa Borges moi apreciado neses pagos.
É sabido que as súas preferencias literarias ían por outros camiños: Conrad, Kipling, Stevenson, o anglosaxón, o islandés, e os seus usos literarios por outros: a sinxeleza da súa prosa, a súa poesía sempre narrativa, a súa reticencia coa poesía verbal, Mallarmé, Góngora, (ás veces loado e outras condenado), Cansinos-Assens, ese xudeo andalúz do que unha vez máis e xa na vellez, recoñecerá que a súa obra escrita non tiña o valor que lle atribuía.
Sobre estes rexeitamentos e preferencias literarias ás veces insólitas, Bioy ofrece a súa explicación:
Asombrado ante certas preferencias de Borges a quien no gustaban mis últimos libros, ni los de Silvina, ni los de Peyrou… ¿Cómo no recurrí a la evidente corrección óptica?. La madre es quien lee. Primero no gustan los libros a la señora; después Borges no encuentra en ellos vivas pruebas de que su madre esté equivocada y por cierto adopta sus opiniones…

A cegueira de Borges parecía oscilar entre a videncia que a mitoloxía atribúe a esa condición e a doada extensión dese trazo a moitas das complexidades da vida. A metáfora é sinxela: Borges é cego para a política, para as relacións amorosas, para as ofensas non pretendidas, ... pode ser
Borges viviu nun mundo de libros, lidos nos seus anos novos, escoitados despois. Todo o libro de Bioy reitera unha e outra vez as mesmas situacións: "Viene a comer Borges... Traducimos, escribimos, leemos, hablamos de Heine, Shakespeare, Poe, Quevedo, Toulet...". É un Borges que ás veces quita a dentadura e a deixa na súa man mentres dorme, ou mexa con descoido o que fai que o finiquiteiro Bioy o leve a un baño de servizo. A súa memoria, gabada como prodixiosa, permitíalle recitar en inglés, alemán, francés, español ou anglosaxón sen apenas erros.
Non sei se haberá na literatura española, tampouco na mundial[2], un libro como este, onde un ouvinte minucioso exerceu de notario non menos minucioso para deixar testemuño dun home que viviu, polos libros, entre os libros e para os libros Que esta acta notarial teña os seus lados obscuros, non lle escapou a Jose Emilio Pacheco que no prólogo a Las Alusiones Perdidas[3] pregúntase sobre cal é a obra cumio da maledicencia en lingua española: as imaxinarias conversacións telefónicas, nunca escritas, de Monsiváis ou o tomo bomba de tempo que quizais sen querelo, deixou Adolfo Bioy Casares acerca do que Borges dicía na intimidade.
[1] Tamén Jorge Amado fai a súa autocrítica en Navigaçâo de Cabotagem: Escrevía horrores a propósito de tantos e tantos outros que depois vim a ler e admirar, de alguns me fiz amigo..[2] Talvez a voluminosa e non sempre amena biografía do Dr Jonhson escrita por James Boswell, recentemente reeditada, (Espasa 2007) ou as Conversacións con Goethe de Eckerman, compartan unha ambición semellante.[3] Monsiváis.C. As Alusións Perdidas. Anagrama. 2007.

O XACOBEO E TEIXIDO

Vexo na televisión un reportaxe sobre o Camiño de Santiago. Os periodistas sen dúbida peneiraron o filmado e as entrevistas desbotando o normal e salientando as facianas máis excéntricas que puideron atopar mais esas facianas excéntricas, eran moitas, moitas. O camiño está ateigado de homes e mulleres disfrazados, cheos de cunchas de vieiras, de caxatos, de hábitos de frade, a carón de sendeiristas deportivos e outras xentes que percorren o camiño tocando gaitas e pandeiros sen pouso, camiñando para atrás, en patíns ou en pequenos tractores, ou vestidas de rosa con capirote para festexar unha despedida de solteira. Unha peregrina confesaba a súa decepción: non atopara no camiño nada de relixiosidade, nada de espiritualidade. Compostela é hoxe un espazo onde campa o kitsch turístico-relixioso-enxebre do mesmo xeito que campa no cabo do mundo de Fisterra onde lixo,máquinas de bebidas, caixas, e tendas de recordos kitsch ateigan un espazo que debería estar limpo como o está a Pointe du Raz no fisterre bretón que hai anos estaba na mesma situación que o fisterre galego e que hoxe, despois de derrubar o centro comercial, levar o aparcadoiro a máis de 800 metros e repoñer a vexetación autóctona, recuperou o vello feitío que tivo durante milenios.

A Compostela de hoxe é unha cidade abafante, estragada, vendida, ateigada polo turismo de masas sen que se teña a certeza de que esa venda vaia arranxar ningún dos grandes problemas económicos. Os galegos venderon unha cidade única por trinta moedas como estragaron as rías e o rural cun feísmo desfeitista por moito menos.
En Pelerinaxes I[1], diario da viaxe que dende Ourense a San Andrés de Teixido fan a pe en sete días Otero Pedrayo, Ben-Cho-Sey e Risco nos anos 20 do século pasado, atopamos un Risco que se alporiza co motorismo e as arelas de viaxar en automóbil: pró a terra d´un débese andar d´a pé. Rifa tamén cos que viaxan por deporte, por motivos científicos, que non desbota, mais que non deben ser o motivo principal da viaxe, contra os turistas, mesmo cos galegos que son na súa terra verdadeiros turistas cando non veraneantes e fanlle o aldraje de portarénse coma tales. O dos turistas foi para Risco unha teima sen acougo. En Mitteleuropa chega a dicir, que a explotación do turista é unha das cousas mais xustificadas que hai; o turista foi creado para isto, para tirarlle os cartos; xa que o aturamos cómpre que pague [...] o turismo é o mais inmoral dos negócios; é o que mais se asemella á prostitución [...] E engadía: vai resultando distinguido andar a pé[...]isto está moi ben namentras andar d´a pé se non colla como deporte, porque entón já nos achamos de novo envolveitos na vulgaridade noxenta dos calqueiras... Non sei que pensarán hoxe os organizadores do Xacobeo deste Risco alporizado. O camiñar e os camiños foron tamén para Otero Pedrayo, algo determinante na súa obra, mais coma Risco, fuxía das paisaxes consagradas polo turismo, como as rías, que cómpre visitar na invernía, e dicía iso, nos pasados anos 50 denantes de gran desfeita urbanística[4]. Malia as rifas de Risco, a Galicia de hoxe está chea deses sendeiristas deportivos, deses “calqueiras” alleos aos razóns patrióticas de Risco que mesmo fan andainas nocturnas para non se decatar das terras que camiñan nin das xentes que as habitan e dese xeito cinguir a andaina a un puro esforzo deportivo. Tampouco hai moitos peregrinos no camiño de Santiago, senón sendeiristas de longo percorrido, moitos deles sen gromo ningún do espírito que creou o camiño. Hai excepcións de certo, e algúns destes sendeiristas fan pousos para coñecer o que o país ten que ofrecer pero non son os máis.
É cousa curiosa, se cadra polo pouco lidos que son moitos destes sendeiristas, e os ainda menos lidos que son os alcaldes, extraña que a ninguén se lle teña ocorrido recuperar a Pelerinaxe de Otero, Risco e Ben-Cho-Sey, nin sequera ás autoridades dos concellos ben dotados hoxe de casas rurais onde facer os pousos que os tres de NÓS facían ás veces en cortellos[5]. E se trata, con matices, da única peregrinaxe galega, pois o camiño de Santiago e cousa de alleos. Cunqueiro dicía: San Andrés de Teixido; a única peregrinación que nos queda aos galegos...

Cómpre ser optimistas e agardar que non estraguen este camiño cando o coñezan...

PD. Mes de Santos 2010. Neste mesmo mes de Santos do ano 1984, Valentin Carrera, dous amigos e un difunto que recolleron no cemiterio de Cudeiro, repetiron a viaxe iniciática de Risco, Otero e Ben-Cho-Sey. A viaxe foi logo publicada como libro pola Diputación de A Coruña en 1987: Viaje al fin de los mundos.

[1] OTERO PEDRAYO. R.Pelerinaxes I. Edición facsimil. Edicións do Castro. 1993. A primeira edición é de 1929. A viaxe fixérona no 1927. Manténse a ortografía da primeira edición.

[4] OTERO PEDRAYO. R. Guía de Galicia.Galaxia.1954.

[5] Cómpre facer un estudio previo antes de facer esa ruta para atopar os vellos camiños. Unha excelente axuda pode ser o Google Earth ou mellor aínda o SIXPAG. Ás veces non é doado atopar os lugares. Viana, preto de Chantada, por exemplo, levoume moito tempo de esculca no Google Earth.

ESPIDOS

Agosto. Unha praia aínda non asolagada pola enxurrada turística preto do monte Louro na ría de Muros. É un areal longo e vivo sen bandeira azul, sen socorristas, sen duchas nin hoteis onde veñen os arroaces cada pouco. Algunhas autocaravanas fan noite nas abas dunha pequena duna que as abeira do case eterno nordés. Auga xeada. Unha praia como esta pouco colonizada, é axeitada para as xentes que gorentan de se espir. Cada ano inzan os homes e mulleres que se quentan e queiman ao sol en coiros ou pasean pola beira da mar entre homes mulleres e nenos que manteñen con pudor as súas intimidades baixo tecidos. Unha vella enloitada e retranqueira, nativa do lugar describía así o paso dun destes espidistas: vai co badajo tocando a difuntos.
Houbo tempos nos que por estas terras cregos e veciños alporizados coma a vella retranqueira, perseguían a estas xentes e procuraban botalos a estadullazos. Xornáis e televisións acolleron daquela as razóns dos dous bandos enfrontados até que o paso do tempo fixo apousar as cousas nunha amolecida indiferenza mutua. O espidismo non é progresista, natural ou libertario como pensaban os seus afervoados militantes, nin obsceno e porcallento como defendían os seus inimigos. É puritano e anti-erótico, posible produto dunha conspiración silandeira que procura afogar calquera gromo de erotismo pois como é coñecido, o erotismo precisa da imaxinación, de velos e anatomías albiscadas nun luscofusco vestimentario para prender o seu lume e aquí, nestes encoiros panorámicos, non hai espazo para que a imaxinación poña a súa parte. É o corpo coas súas eivas, coas súas carnes mirradas, os seus bandullos elípticos e os seus untos abondosos, o que se ofrece á ollada voluntaria ou involuntaria do espectador. Tanto ten que algúns corpos “gregos” se movan formigueantes entre tanta carne esmorecente. A ollada melancólica e aínda ateigada da visión de corpos menos axeitados, non acouga con estes poucos corpos estilizados. Coido que non é unha esaxeración afirmar que non hai nada menos erótico que unha praia nudista . Hai quen pensa, e hai razóns de abondo para facelo, que estamos diante dunha conspiración saída do maxín dalgúns axentes espelidos do Vaticano para amatar os pulos e imaxinacións eróticas da xente do común e levalos a unha casta abstinencia. Non son poucas as parellas que viron derramar a súa relación sexual despois dunha xornada en coiros nunha destas praias onde puideron se decatar da anatomía real que os define cando antes era o corpo revestido pola imaxinación o que lles procuraba o pracer. O erotismo estiña nos extremos. Unha praia chea de mulleres en burka, grao cero de visibilidade e moi semellante para os homes a unha praia chea de mulleres espidas, grao 100 de visibilidade. En ningún dos casos hai a medida precisa entre o que se ve e o que se adiviña que permite o agromar da ollada imaxinaria erótica. O Islam emprega o cero de visibilidade; os vaticanistas o 100. O resultado é o mesmo: o esmorecer da vida erótica.

Nas mulleres a cousa é diferente. Queda para outra ocasión falar destas diferenzas.

ACISCLO MANZANO

O venres, 17 de xullo, os cinéfilos de Ourense homenaxean a Acisclo Manzano.

Naceu Acisclo hai setenta anos en Ourense, esa Atenas atlántica, aínda que se nacera na Atenas grega hai 2.500 anos ou no Val de Salas dos tempos megalíticos, a ninguén extrañaría. Faría outras obras, menhires, mámoas ou estatuas de Zeus ou Palas Atenea, mais o seu fado, inscrito nos xenes, na vontade dos deuses ou na roda de rencarnacións que escollería Risco, estivo sempre decidido: sería escultor.

De neno fedellaba nos paus cunha navalliña tirando da madeira morta formas vivas, costume por certo, que aínda conserva hoxe, e abonda cun amolecer da conversa para que Acisclo ripe do peto a navalla e se poña a traballar ensumido no ir e vir do pequeno coitelo que esgaza a madeira. Os anos da nenez e da mocidade, estiveron como os de tantos outros nenos do tempo, atinxidos por doenzas e pola pouquedade da economía familiar, así que moitos camiños quedaron pechados e houbo que camiñar corredoiras menos acolledoras. Nos catro meses que pasou ingresado nun hospital , aprendeu dos outros doentes a facer marcos de cadros coas caixas de puros habanos, un pequeno avance na súa habelencia de neno tallista. Foi logo, xa con outros azos, aprendendo de seu e con algúns mestres, as artes de ouriversaría e da talla, en Ourense primeiro, despois en Santiago, e alí ,nesa Compostela que naceu abeirada pola improbable tumba dun apóstolo, estaba o Pórtico da Gloria. Acisclo vivía moi preto doutro Pórtico, o do Paraíso da catedral de Ourense, e tiña xa os ollos afeitos a esas milenarias pedras policromadas que veñen do alén, se existe algo como iso, ou de algo semellante ao alén de feitío humano ou case humano. A ollada do neno Acisclo, tiña xa memoria mais se cadra non chegara aínda o tempo da revelación. Fosen laicos, ateos, peregrinos cristiáns ou budistas, ese esplendente pórtico compostelán, espertaba reverencia e silencio en todos aqueles que a el se achegaban, e Acisclo non foi alleo a esa calada reverencia que as pedras impoñían. Soubo nese momento revelador, que en pedra todo estaba feito e que ninguén podería ir mais alá do mestre Mateo, así que desbotou a pedra e escolleu os seus primeiros materiais de traballo que xa non abandonaría: madeira, barro, bronce.

De madeira, foi unha das súas primeiras obras, un Cristo esguío de longas extremidades que tiña ecos antigos góticos e aires novos, como de Giacometti, pero que non resultou moi acaído coa estética do bispo imperante, (e "imperaba " moito), polo que foi pechado nun parreiro catedralicio até que alguén o recuperou en tempos menos imperantes. Daquel tempo, son outros cristos, outros santos, que seguiron o mesmo camiño do secuestro e estiveron anos desaparecidos das igrexas que os acollían.

Deixa Compostela e con dezanove anos volve a Ourense, que daquela, os primeiros anos dos sesenta, acolle escritores e artistas, vellos e novos, dispostos a viaxar por novas estéticas e xeografías afastadas. Aínda paseaba Risco polas rúas da cidade e bebía a cotío uns grolos de viño na taberna do Tucho na compaña entre outros de Ferro Couselo, Don Ramón baixaba ás veces de Trasalba e no café Cortijo ou no Parque, xuntabanse despois do xantar e a carón de Risco, o Xocas, Prego, Failde, Tovar, Corbal e todos os que eran alguén na cultura de Ourense. Neste remuíño cultural, movíanse tamén xentes da pintura e da escultura máis novas e non tan novas: Virxilio, Batar o bo, Quessada, de Dios, Buciños, Pousa e con eles Acisclo, que comparte ideario estético e político aínda que se cadra, conviña poñer ético onde está político. Con todos eles, vive, fala e aprende, sempre coa parola de Risco encarreirando os discursos, que ás veces si e outras non, eran seguidos, pero sempre respectados. Cando morre Risco, aquel grupo de artistas que el bautizara como os artistiñas, decide lle facer unha homenaxe no bar Tucho. Alí pinta de Dios, os personaxes de La puerta de Paja, unha novela de Risco, Quessada dous murais,  nas paredes deixa Acisclo unha escultura e na porta unha madeira pendurada con nome do bar. As paredes acollen tamén poemas de Celso Emilio, de Tovar, de Casares... Rebautizado como O Voltaire, o bar Tucho convértese na cerna cultural de Ourense. Alí, sen necesidade de cita previa, calquera podía xuntarse con aquela grea de mozos pintores, escultores ou escritores, fixos ou de visita, que deixaran as súas obras naquel acolledor recuncho, hoxe infelizmente desaparecido, do Eirociño dos Cabaleiros.

Con vinte anos, Acisclo vai facer o servizo militar a Navarra. Alí, chégalle a noticia de que ganara o primeiro premio nacional de escultura de Valladolid, noticia recibida con pouco agarimo polo seu capitán que lle lembra que é un soldado, non un escultor. Mandos militares menos patrioteros e máis sensibles coas cousas artísticas, arranxaron, aquel malentendido e Acisclo foi recoller o seu premio. Rematada a mili, volve a Ourense. Foron eses anos o tempo das viaxes, viaxes longas e demoradas en tempo e percorridos. Acisclo estivera en Alemania cando tiña 19 anos nun campamento de traballo. Alí coñeceu a unha rapaza sueca coa que se enguedella e coa que se escibirá cando volve a Ourense. Para ir visitala a Suecia, contou coa axuda de Quessada que sempre afouto dixéralle a Acisclo un arroutado: !lévote eu!. Como ningún deles tiña cartos, deciden facer unha exposición no Museo Arqueolóxico para conseguilos, cousa que lograron de sobexo e con esa pequena fortuna marcharon Europa adiante nunha viaxe que é merecente dun relato para o que estas páxinas non son lugar axeitado. Eludiremos por pudor as novas da estancia en Suecia e tamén os tempos de Bruxelas que viñeron despois onde aconteceron cousas que xa forman parte da mitoloxía destes artistiñas. A esta primeira viaxe iniciática, seguiron outras non menos longas e demoradas: toda Europa, todos os museos, todas as exposicións, tamén Turquía, Grecia, Oriente Medio... Un Gran Tour estético que tivo consecuencias e o Acisclo que volve non é o Acisclo que marchara. Ateigado de formas, experiencias e novas luces, a súa obra medra e madura. As exposicións por toda España, individuais ou colectivas, se suceden e a vida en Ourense cando volve de viaxes e exposicións, ten o seu cerne naquela comuna de artistas da rúa Lamas Carvajal onde Xaime Quessada mantiña unha casa aberta a todo tipo de xentes e experiencias, incluíndo a visita de varias Miss España que logo acadarían sona recoñecida ...

Nos primeiros anos setenta, marcha a Ibiza cando Ibiza era aínda unha illa habitable cunha luz que non estaba peneirada polos fíos da néboa das terras e mares atlánticos. O barro garda alí a luz, e as formas que modela Acisclo se volven tamén luminosas. A galería Carl van der Voort da illa, acolle a súa obra e abre as portas de Europa ás súas pezas que dende entón non deixarían de viaxar por galerías suizas, francesas, alemás ou americanas ou apousarán en coleccións privadas polo mundo adiante. Coñece pintores e escultores de sona, críticos que loan a súa obra e abren novas portas. Son doce anos de traballo a eito e de novas formas.Volve a Ourense e se instala en Viduedo, en Cea. Enumerar as exposicións, premios e homenaxes desta nova xeira, non ten sentido. Son moitas, indiviudais, colectivas, con amigos, por españa, Europa, América... Unha longa ladaíña para a que cómpre un abastado tempo de recitado. Agora. é Galicia o centro da súa actividade. Hai máis de cen esculturas de Acisclo nas rúas das cidades de Galicia, nas Universidades, no Parlamento, nos concellos, nos ríos,nos parques, nas casas... Son formas acaídas co seu país, que as acolle e as fai súas e poucos escultores poden dicir algo semellante das súas obras...

Non é pouca cousa...

INSUA DOS POETAS. Arturo Baltar. Pequena Crónica.

Para chegar á Insua dos Poetas nas terras do Irixo, cómpre ir poeticamente armado. O camiño é doado de baixar e malo de desandar. A carballeira non é gran cousa: poucos carballos e pequenos, e moito piñeiro. A calor abafaba, e os músicos e os que falaron, aturaron como puideron a raxeira que lles veu enriba. A xuntanza que ali acontecía, a Segunda Festa da Palabra, tiña na súa cerna unha merecida homenaxe: Arturo Baltar, escultor e moitas outras cousas acaídas coa bonhomía que o define. Tosar, Ferrín, Anxeles Cuña, Baltar, (o Presidente), Antón Lamazares... Cada un fixo ao seu xeito a loanza de Arturo e lembraron tempos e cousas da súa vida, da súa longa vida, pois é cousa sabida, que Arturo ten a curiosa coquetería de se quitar anos e afirma que ten 567 cando todo o mundo sabe que ten 570. No seu breve e fermoso parlamento, Ferrín asegurou que era o amigo mais vello de Arturo, xa que o coñecía dende que sendo nenos, fíxolle un encargo a un rapaz que modelaba o xiz, as tizas da escola, na beira do Barbaña. O rapaz era Arturo. O encargo era insólito nun neno daquel tempo: a faciana dun político. Arturo solicitou do Ferrín permiso para revelar o nome do tal político, permiso que lle foi concedido. Era Calvo Sotelo. Arturo entón engadiú: aínda non fixen o encargo pero xa non sei se facelo porque ti cambiaches moito. Risas a eito, espalladas pola carballeira e polo palco. Despois, saúdos, apertas e xantar. Eu tiven que marchar. Mágoa...

UN LIBRO

PSICOPATOLOXIA DO RETORNO. A.Garcia Caballero. Ramón Area. Galaxia. 2007. Premio Ramón Piñeiro de Ensaio.

Hai un santo, san Ulises, con ermida no peirao de Itaca, que segundo don Álvaro Cunqueiro, foi o inventor do remo e do desexo de volver ó fogar. Se cadra, aínda que a súa nacionalidade é descoñecida, deberiámolo poñer a carón do Santiago no santoral galego como patrón de Galicia e dos retornos, porque hai sospeitas fundadas de nacenza no país e descendencia numerosa. Pode que por iso, no limiar deste libro, se conte a historia arquetípica dun dos novos Ulises galegos de parentesco achegado co santo dos retornos. Pouco importa que as viaxes longas e demoradas xa non se fagan en barcos con aparello de goleta, as Circes e as Calypsos sexan meigas-camareiras de barras americanas, os Polifemos teñan facianas de narcos, e as Penelopes, esas viúvas de vivos, tezan e destezan versos rosalianos de adeuses que nunca rematan ... Pouco importa...os galegos teñen que poñer no seu santoral a este santo viaxeiro cunqueiriano que arela o retorno para abeiro de emigrantes e saudades.

Deses retornos fala este libro que recolle os relatos, as pequenas odiseas dos que foron polo mundo adiante e o que atoparon ó volver. Convocada neste libro, e non por azar, na literatura de Cunqueiro chea de viaxeiros e de terras alongadas, hai outros emigrantes. Certos peixes, polo menos en Bretaña, escribe Cunqueiro, falan dúas linguas: unha celta que entenden os nativos e outra, a occidental sen parentesco con ningunha das linguas da terra. Hai que supoñer que houbo un tempo en que os antigos galegos de fala celta tiñan a habelencia de falar con estes peixes e que foron eles os que lles aprenderon os rumbos das terras do alén. O salmón, un peixe anádromo, nace aquí; marcha canda novo a mares descoñecidos e retorna para deixar a súa semente e morrer. Este foi o modelo emigratorio clásico. As anguías, peixes catádromos, fan a viaxe inversa; marchan as américas do mar dos sargazos cando xa son grandeiras, deixan alí a semente e morren; alí nacen os seus descendentes as angulas, que dende aló, volven a unhas augas que non coñecen pero onde viviron os seus ancestros[1]. É o novo modelo de retorno que acolle agora ós fillos e netos de aqueles que hai anos marcharon e naceron alá. Para estes, o país ao que veñen, está cheo de memorias de outros, e de imaxes propias ensoñadas.

Hai trinta ou corenta anos asistimos a unha masiva partida de Ulises. Non era algo novo. Como as xentes dos outros fisterres atlánticos, Irlanda, Escocia, Bretaña, para non falar doutros pobos da Europa profunda, levábamos séculos despedindo Ulises dende peiraos tristeiros, primeiro ás Américas, despois ás Europas. Afeitos polo costume a este vaise e aquel vaise, e todos se van, non nos decatamos que agora a historia era outra: este volve, aquel volve, este chega, aquel chega...

Neste libro faise a crónica deste decatarse. Os autores tiñan un observatorio privilexiado. Traballan nun lugar onde os que volveron ou viñeron por vez primeira, van na procura de alivio para os malestares que lles provoca o afacerse a este novo niño social que xa non é como o que deixaron ou como imaxinaron. E hai moitos retornos, moitas historias, moitos relatos as veces eivados, tolleitos... Poderíamos dicir, como no caso de salmóns e anguías, que hai os que veñen morrer e hai os que veñen, vivir pero estas dúas amplas tipoloxías abranguen moitos e distintos relatos. Fronte as viúvas de vivos, símbolo dos tempos pasados, a orfandade identitaria dos novos retornados coas súas dúas patrias adoptivas. No modelo antigo, o galego que marchaba tiña que se afacer os costumes dunha nova terra e repetir o proceso cando retornaba á súa terra de orixe. Agora hai retornados que non son verdadeiros retornados senón re-emigrantes pois veñen a unha terra, a dos pais ou avós, da que eles nunca se foron e na que non viviron. É o mesmo proceso que o do seus pais ou avós, pero inverso. É un retorno familiar, non persoal. Por que volveron ou viñeron?... Como se foron afacendo ao modo de vida nos lonxes e á vida de retornado despois?. Neste libro procúrase responder a algúns destes interrogantes. Empréganse conceptos como transmigración, modo-de-vida-retornado, familismo amoral, choque cultural inverso ou perda ambigua. Propóñense hipóteses para explicar poño por caso, a dedicación de moitos dos retornados aos pequenos negocios ou a hostalería, que se fai no texto equivalente estrutural dun minifundio rural pero limpo, sen mans enzoufadas; estúdanse os conflitos familiares, os fillos de ningures, a disonancia entre o paraíso perdido de nenez ou o imaxinado nos lonxes e o seu encontro cunha realidade que non acae con estas lembranzas ou con estas arelas, e sobre todo, e coido que é algo que se fai por vez primeira entre nós, estúdanse as narrativas destes retornados recorrendo a narratoloxía, a Propp, ao estudo das metáforas, á lingüística cognitiva...

Non é un libro de alivio, de encargo. É un traballo longo e demorado que levou anos de escoitas e pescudas babélicas en bibliografías non sempre doadas de atopar e onde os procedementos estatísticos conviven cos materiais que a literatura galega ou non, e a filmografía aportan. Os bos libros non son impacientes dicía Borges, e este non tivo presa.

Din os autores no remate do libro, que cómpre escoitar con atención a estas xentes retornadas que con acentos de Zurich ou de Bos Aires aprenderon moitas cousas que nos poden ensinar. Desaproveitaría alguén o saber recollido por Ulises na súa longa viaxe de retorno?.

Hai anos que Cabaleiro Goás, un deses psiquiatras lidos que daquela se chamaban humanistas, foi quen de recoñecer que a emigración era un fenómeno social que polas súas consecuencias psicolóxicas a psiquiatría non podía esquecer. Anos mais tarde o ciclo péchase con este traballo que con ferramentas de análises modernas, estuda o retorno daquelas xentes que Cabaleiro estudou cando marchaban.

Como os autores son amigos, é axeitado un certo pudor nas loanzas. Non se entende Galicia, como non se entende Irlanda, sen comprender o que de bo e de malo tivo a emigración e si Galicia non se entende sen a emigración, a emigración, non se entende sen este libro.

PD: Tal como van as cousas, co medre da crise, é posible que os autores teñan que escribir un novo libro sobre a nova fuxida das xentes do país a outras terras. O problema é que xa non quedan terras ás que marchar...

.

---

[1] Un peixe anádromo, vive principalmente en auga salgada e aparéase en doce. Un peixe catádromo, vive en auga doce e aparéase en auga salgada..

BORGES E LURIA

No ano 1969, Luria, un psicólogo xudeu ruso, da o prelo o estudio dun caso clínico: Pequeno libro dunha grande memoria. A mente dun mnenonista. S, o mnemonista (Solomon Shereshevsky 1886-1958), traballaba nos anos 20 do século pasado como periodista. Pola mañá, cando o redactor xefe repartía o traballo, que ás veces incluía enderezos, nomes, ou cousas que preguntar e investigar nunha lista longa, S non tomaba notas. O redactor xefe pensaba que aquel periodista era un nugallán desleixado polo que o chamou para lle rifar. O abraio do xefe cando S enumerou a riola de nomes, enderezos e encargos sen unha falta foi tal, que pensou con razón, que alí había unha memoria que cumpría estudar e mandouno ao laboratorio de Luria. Durante trinta anos Luria estudou a memoria deste home co mesmo abraio que espertara a curiosidade do xefe da redacción. S podía repetir calquera lista de palabras ou números por longa que fose sen un fallo, e o mais abraiante: podía repetir calquera desas listas cinco, dez ou vinte anos despois coa mesma exactitude. A memoria de S non tiña límites, non só polo súa amplitude, senón no tempo. Luria descubriu moi cedo que era un sinestésico, e dicir, que cada imaxe ou número levaba asociadas sensacións auditivas, táctiles ou visuais. S cando se lle pedía que recordara algo, evocaba unha imaxe na mente e a lía. Por iso podía repetir unha entrambilicada táboa de números e letras de arriba abaixo, de esquerda a dereita ou de través. Se a palabra non a entendera ben, vía como unha nube ou unhas formas esfiañadas se formaban na imaxe evocada e medraban cubrindo un amplo anaco da mesma. Mais as imaxes evocadas non viñan soas. Unha voz, para S, podía ser amarela e salgada; unha sebe, evocar unha música, mais unha música podía  arrecender como flores. S lembraba o traxe que levaba Luria, os seus modos de moverse, as preguntas, a meteoroloxía, o mobiliario do despacho de cada un dos días nos que estivera facendo algunha proba. S tiña un problema: esquecer, e ese problema foi a máis cando comezou a traballar como menemonista profesional. S intentou un recurso para esquecer que pode de primeiras semellar insólito: anotar nun caderno o que tiña que esquecer. Pensaba que si gardaba así os recordos non precisaría gardalos no maxín. O método non tivo éxito e a vida de S comezou a se encher de imaxes que inzaban sen pouso e se mesturaban coa realidade sen que moitas veces fose quen de sabelas arredar. Nos derradeiros anos da súa vida, S, xa non era quen de diferenciar ben a realidade da imaxinación e non se pode dicir que tirara moito proveito do seu don.

Luria non cita no seu libro a Borges. Non sei se daquela Borges estaba publicado na URSS. O caso é que non o cita. Moitos anos antes, Borges sen saber de Luria nin de S, publicara en 1944 Funes el memorioso. Borges dicía nunha conversa cun periodista: En mis cuentos yo presento cosas que parecen regalos, que parecen dones, y después se descubre que son terribles. Todos quixeran ser inmortais, mais como no conto de Borges, El Inmortal, alguén que non pode morrer, cae nun pozo nunha rexión afastada: no podía lastimarse ni morir pero lo abrasaba la sed; antes de que le arrojaran una cuerda pasaron setenta años. Unha inmortalidade inesperada sen dúbida, un don, un suposto don, convertido en anos de sofremento nos que a morte sería pedida e benvida. Outro “don”, a memoria imborrable de Funes. Funes, como S, recordaba todo. Non un día calquera senón as formas das nubes austrais do amencer do trinta de abril de 1882, os rechouchíos dun paxaro nun serán, en tempo e lugar determinado, as liñas do ronsel que deixou un remo un día preciso dun verán non menos preciso.... O que abraia, é que Borges fai tamén de Funes un sinestésico: esos recuerdos no eran simples ; cada imagen visual estaba ligada a sensaciones musculares, térmicas etc... O conto de Borges ten mérito engadido pois describe unha forma de sinestesia, a audiomotora que é moi rara. A Funes, recordar un día leváballe un día e como S, tampouco podía esquecer. Pasaba os días deitado nun cuarto, enviso no escoar dos recordos que non pousaban.

Tonos e cores de Scriabin

Aínda que con antecedentes en Goethe, Locke, e algunhas referencias illadas, a sinestesia foi descrita por vez primeira de maneira precisa por Francis Galton, un primo de Darwin no século XIX, mais non foi até estes últimos anos que mereceu a atención dos neurocientíficos. Se vostede quere aprender cousas novas debería ler libros antigos, escribe Cytowic no seu libro sobre a sinestesia. Cytowic pensa que, na medicina de hoxe os coñecementos quedan obsoletos en cinco anos velaí que o libro de Luria, onde el recoñece que tivo o seu primeiro encontro co termo “sinestesia”, era un libro antigo (1963). Foi a partir dese libro de Luria que comeza a súa investigación. O que semella acontecer nestes casos, di Cytowic, é que o cableado cerebral que na nenez conecta entre si varias áreas do cerebro é que normalmente desaparece co paso dos anos, mantense intacto. A chegada dun impulso a unha rexión sensitiva da corteza cerebral estimula por iso tamén as que están conectadas con ela. A anomalía seica se debe a un xene que está no cromosoma X e que pasa das nais aos fillos. Vladimir Nabokov era sinestésico como a súa nai e o seu fillo, tamén o foron, os músicos Scriabin,  Rimsky -Korsakow  e Rachmaninoff, o físico Richard Feyman e Rimbaud que, no seu poema Voyelles(vocales) revela a súa sinestesia: A noir, E blanc, I rouge, U vert, O bleu : voyelles/Je dirai quelque jour vos naissances latentes. Scriabin asociaba cada nota cunha cor que de xeito curioso eran semellantes ás de Rimsky-Korsakow:


     Non todos eles tiveron sinestesia de todos os sentidos. A sinestesia máis habitual é a das formas ou sons e as cores. Acontece sempre na mesma direción, e dicir, que unha forma evoca un son mais non ao revés e hai sentidos que non espertan asociacións polo menos que se coñezan.

A lingua esta chea de metáforas sinestésicas e moitos poetas como J.R. Jiménez fixeron uso abondoso delas e o mesmo acontece con moitos pintores que, ou eran sinestésicos, ou procuraban imitar as súas posibilidades.

Hai unhas 15.000 entradas en Internet sobre esta coincidencia. Poucas das entradas son do eido das neurociencias pero tamén as hai. Nos comentarios nalgúns blogs, (nos que atopo por certo un antigo comentario meu que tiña esquecido sobre as relacións entre a ficción literaria de Borges e o estudo científico de Luria), son maioría as que veñen do eido literario e psicoanálitico.

Esta coincidencia “sinestésica” entre ficción e ciencia, é unha proba do aserto de Barthes que afirmaba que a literatura contén todos os saberes, aínda que de forma non científica. A outra alternativa explicativa, é que Luria “plaxiaba” a Borges ou mellor, que Borges plaxiaba unha realidade aínda non coñecida. Os cegos sempre tiveron sona de vedoiros.

Vladimir Ramachandran:The emerging mind. BBC The Reith Lectures.Profile Books. 2003.; Richard E. Cytowic: The man who tasted shapes. An Abacus Original.1993. Luria. Pequeño libro de una gran memoria: la mente de un mnemonista. Trillas. 1983.

BERROS, ARROTOS E ATURUXOS

Cada verán, dende hai anos, unha enxurrada de festas, históricas, gastronómicas ou etnográficas, asolaga a vella Galicia. Cada concello aproveita os seus pratos máis ou menos enxebres ou tradicionais, os seus vellos traballos agrícolas ou os refugallos arqueolóxicos ou históricos, para faceren as súas festas. Nas  históricas, sobrancean os disfraces, case sempre moi sincréticos e imaxinativos. Se hai castros, a festa vai de celtas, con, ou sen romanos, que non teñen moi boa sona por estas terras malia que nos deixaron a lingua que hoxe falamos. Cos suevos hai problemas: poucos restos, algo de historia e moita imaxinación. A Idade Media convertese en feiras francas ou mercados medievais. Os vikingos, devanceiros festeiros, seica gorentan dos desembarcos abouxantes, mentres que os coruñeses, sempre máis anglófilos, lembran o día no que o xeneral Moore, escocés, non inglés, morreu cando fuxía das tropas dos mariscais franceses. Se hai mámoas, a cousa ten o seu aquel porque pouco se sabe destes pobos megalíticos e até agora, que eu saiba, aínda non houbo alcalde ou concelleiro de cultura que fose quen de “representar”  un enterro ou unha  festa megalítica. Das xentes dos megalitos, dicía o profesor Alonso del Real, que temos tumbas mais non sabemos onde vivían e dos castrexos que temos vilas mais non mortos. Cousas de Galicia...

As festas “históricas” de castrexos e vikingos, son troulas de aturuxos, berros e arrotos. A mocidade que nela participa, aplica o modelo botellón-queimada-aturuxo a estas relembranzas. Seica os castrexos berraban, aturuxaban e arrotaban, mentres deixaban escoar o viño por riba das cabezas e os vikingos amosan ademais nas testas uns cornos que nunca levaron. Marxinando os vikingos, a cousa medieval, máis repousada, enche prazas e rúas de malabaristas, botafogos, ou torneos walterescotianos onde os Ivanhoe andan a lanzadas cos outros cabaleiros no medio do balbordo da trompetería que os anuncia. Un entroido...
As etnográficas adoitan seren aínda mais calmas. Trátase de ceifar o centeo ou o millo, facer a malla, ripar, mazar, deluvar ou espadelar o liño, ou poñer os rodicios dos vellos muíños a moer. Son case sempre xente vella a que as protagoniza. Sobrancea a lembranza dos vellos tempos e da mocidade que se foi. Nas gastronómicas manda a xente de mediana idade e vellos aínda que tamén hai xente nova. Son sen dúbidas as mais numerosas: do polbo, do pemento, da sardiña, da carne ao caldeiro, do percebe, da empanada, da bica, do lacón con grelos, do berberecho, do cocido, da raia, do marisco, da lamprea, do meixón...Ao seu carón, músicos folk, rockeiros, orquestras, bandas de gaitas, cantautores, enchen Galicia coas súas actuacións, noite si, día tamén e "botellonizan" as romarías relixiosas que hoxe teñen dúas partes ben arredadas: a relixiosa, (vellos e veciños) e o botellón (rapaces e xente de fóra).

Os xornais informan, ás veces con suplementos, dos lugares onde teñen lugar estas festas. Non hai porén, ningún xornal, ningún, que informe de onde NON hai ningunha destas festas, un día calquera do ano co risco de que alguén que de xeito imprudente e inocente, se achegue un día de agosto a un destes lugares, pode atopar cinco, dez ou 30.000 persoas espidas semi-espidas ou disfrazadas, segundo o canon Hollywood, berrando, bebendo e arrotando no peor dos casos, ou apiñotados nunha ringleira que agarda s súa ración no mellor dos casos, sen posibilidade ningunha de fuxida polo amoreamento dos coches.

O dito. Un servizo público obrigado: informar de onde NON hai festas no verán

A PINTURA DE XOSÉ LUIS DE DIOS

Na pintura de Xosé Luis de Dios, todo está cheo, de pintura e literatura. Dominan nela os nomes e adxectivos da mutación e da metamorfose: o serpeante, o formigueante, os refugallos e ciscos, o inzar aborbollante que atinxe formas e cores. Non é doado atopar un espazo amplo no lenzo no que a cor non mute, ou as cousas estean caladas e inmóviles. As veces este inzar sen pouso aparece pechado por xeometrías que procuran impoñer un certo orden nesta amazonia formal e cromática. O vexetal, o mineral, o artificial, teñen vida. É, como se estiveramos perante unha inversión: o humano reducido a cousa; os obxectos, vivos. O humano nestes cadros semella morto. Nos cadros en branco e negro dos 70, as figuras humanas esfiañábanse en cintas. Nos de hoxe, caras e figuras semellan esculturas antigas ou se representan envolveitas por vendas como se fosen momias ou xentes queimadas.

Os últimos cadros parecen encamiñarse cara a entropía. As formas e cores denantes do borbullear e do formiguear, inzantes, pero de límites precisos, esvaecen nun neboeiro indiferenciado no que xa non e doado recoñecer formas e cores e onde xa non hai case pegada ningunha do humano. Ás veces, temos a sensación de que hai nestes cadros unha narrativa pregada agardando pola ollada do espectador para se desenvolver.

Moita da pintura de Xosé Luis de Dios semella achegarse nalgúns cadros ás técnicas dos comics; ás veces hai un relembro de Kokoschka; outras semellan cadros de colección, naturezas mortas. Son como “bodegóns” do noso tempo, pero hai unha diferenza importante que os arreda dos seus devanceiros. Un cadro como Os tesouros de Paston, un anónimo holandés de 1665, mostra unha escena acugulada de obxectos na que hai tamén, como na pintura de de Dios, cabezas e bustos escultóricos. Pero se trata aquí dun cadro de colección onde o pintor recolle por encargo, os tesouros do propietario co gallo de expoñelos sen risco ás olladas dos visitantes. Nos “bodegóns” de de Dios, atopamos o mesmo amoreamento de cousas estradas ao chou, pintadas sen perspectiva, pero non son tesouros.Son cousas desbotadas da vida cotián. Hai nesta pintura, unha longa e demorada reflexión sobre unha humanidade sen alma e consumista que vive rodeada polos refugallos e lixos do seu vivir.

Unha das mais importantes funciones da arte é, a anticipación do futuro. As artes soñan no que virá dicía Yeats. Este pintor vedoiro e “divino”, anticipou un futuro. Dende hai algún tempo, viven entre nós, case sempre agochadas e silandeiras, algunhas xentes que a medicina moderna considera novos Dióxenes. Enchen as súas casas cos residuos que producen as cidades e viven rodeados por eles. Cazadores-recolectores, formigas excesivas, son eles mesmos un refugallo, unha mostra obscena dun porvir que xa está aquí no que unha gran parte da humanidade será reducida a un refugallo, a unha cousa superflua que xa non será necesaria nin sequera para ser explotada. Ninguén sabe que facer con eles. Non teñen abeiro no mundo de hoxe. Zygmunt Bauman fala de "vidas desperdiciadas", da industria de producción de residuos humanos. Os bodegóns de Xosé Luis de Dios, son imaxes anticipadas dese escenario no que homes e mulleres, espidos porque nada teñen, e estatuarios, porque xa non teñen subxetividade nin gobernan a súa vida, viven mesturados cos refugallos dun mundo que os trata tamén a eles, como cousas desbotadas.

O que distingue as civilizacións é a grandeza das súas ruínas. As nosas velaí están.

PD: O 2 de agosto do 2010, faleceu en Tui Xosé Luis de Dios