A idea da liberdade, non a da fraternidade ou a da igualdade, foi a que moveu o pobo dos Estados Unidos
Ian Baruma
Anglomanía.
1.- En 1893 o historiador estadounidense Frederick Jackson Turner publicou un pequeno ensaio que anos despois sería coñecido como a tese de Turner. Segundo Turner, a experiencia da fronteira fora a forza determinante na creación das institucións da nación e da forxa do seu carácter: American democracy is fundamentally the outcome of the experiences of the American people in dealing with the West. Para Turner, a xente que avanzaba no camiño do oeste, tiña que recompoñer unha e outra vez no lugar escollido para se establecer, as institucións que xa eran vellas no Leste repetindo o proceso da súa nacenza e desenvolvemento, e foi, segundo Turner, a repetición dese proceso sen axuda, dende abaixo e sen o peso das xerarquías sociais que existían no Leste, o que formou a mitoloxía da fronteira que aínda hoxe é parte do espírito americano. A iniciativa, o traballo a eito, as empresas, tiñan a súa fonte nas experiencias da fronteira e non como pensaban os historiadores denantes de Turner, no desexo de se arredar de Europa e as súas influencias ou nas diferentes razóns económicas e sociais que opoñían o modo escravista do sur ao industrial do norte que remataron na guerra civil. Anos antes, en 1879, Henry George xa advertira que o progreso da nación dependería do avance cara ao Oeste, mais our avance has reached the Pacific avisaba. O “peche” da fronteira, e dicir, o esgotamento da enorme reserva de terras sen traballar e de libre acceso, “non aproveitadas” polos indios, remataba unha época de triunfo da democracia e de medre da economía que para Turner estaban unidas á existencia desa fronteira. Cando a fronteira quedou pechada en 1893, agardábase que con ela rematase a anarquía e a violencia nos Estados Unidos. Foi un agoiro optimista. O que aconteceu foi que a fronteira se volveu metáfora e se converteu nun trazo do carácter dos seus habitantes .
2.- Turner foi un philosophe of wilderness, di Roderick Nash. Wilderness é unha palabra non doada de traducir. Segundo os casos, pódese referir ao deserto, o bosque, ás terras sen cultivar ou sen xentes que as habiten, ou as ateigadas de feras ou “salvaxes”. Natureza virxe é se cadra a tradución mais axeitada aínda que inexacta para abranguer a chea semántica que garda esta palabra inglesa. Mesmo poderíamos definila cunha greguería de Gómez de la Serna se cinguimos a palabra “homes” aos “homes brancos”: a selva virxe, é un sitio onde as mans do home nunca puxeron os pes . Os pioneiros americanos chegaron a unha terra que para eles era toda wilderness, o que viña a significar que era unha terra descoñecida e fóra do control e da orde que impoñía a civilización. Que estivera xa habitada por “salvaxes” acaía ben co concepto de wilderness. Ocupar a terra, pensaban estes colonos, non abondaba para ser o seu dono lexítimo. Para iso cumpría sachar e sementar a terra, estercala, pechala e pastorear o gando.Velaí que os colonos ingleses falaran de plantations como razón para reivindicar como súa a terra ocupada e tirala das mans dos indios e tamén noutros tempos, dos irlandeses, como fixeran os protestantes escoceses exportados ao Ulster. Aínda así, cando atoparon indios cultivadores, e toda a cunca do Missisipi estivo chea deles, desbotaron ese coartada sen ningún remorso. Os colonos holandeses pensaban xustamente o mesmo mentres que os indios pensaban deles que eran “escravos da terra”. Houbo unha excepción entre os puritanos: Roger Williams, o fundador de Providence, pensaba que os indios eran os donos da terra e que os colonos ingleses non tiñan ningún dereito sobre elas. Que fose desterrado, que vivira entre os wampanoag e os narragessets, aprendera a súa lingua, e intentara a convivencia non espertou moita simpatía entre os seus compatriotas e houbo que agardar douscentos anos para que fose rehabilitado.
Sen coartadas ou con elas, as enerxías destes pioneiros, di Roderick Nash, ían encamiñadas a derrotar esta wilderness, para poñela baixo control “humano” pero como pensaba Turner, esa longa loita deixou a súa fonda pegada na cultura americana e entre esas pegadas estaba un trazo que formou parte importante dos Estados Unidos: a violencia...
3.- O peche da fronteira foi un serio problema para os Estados Unidos. O planeta está cheo, di Zygmunt Bauman. Xa non hai en ningures wilderness, territorios baleiros ou territorios abertos que se poidan tratar como si estivesen baleiros, e agardando encherse dos “refugallos” humanos superfluos e sobrantes en outros países modernos ou en proceso de modernización. Gran Bretaña mandou durante séculos os seus refugallos a Australia, Canadá, Nova Zelandia, Estados Unidos... Os Estados Unidos tiveron no Oeste durante moitos anos o seu inmenso vertedoiro para uso propio.Tomas Jefferson agoiraba o porvir do país cando xa non houbera terras “libres”:
Estimo que o noso goberno seguirá sendo virtuoso moitos séculos mentres o país siga a ser agrícola e así será mentres existan en América terras dispoñibles. Cando os nosos cidadáns se amoreen uns sobre os outros nas grandes cidades como en Europa, volveranse tan corruptos como en Europa...
Jefferson pensaba que as terras libres e o traballo agrícola nelas como donos da terra tiña un efecto civilizador. Os yeomans que non eran nin señores nin servos, eran para Jefferson a base da democracia americana. Despois da compra da Lusiana a Napoleón, quedou aberto un inmenso espazo de terras que un exército de yeomans foi conquistando coas catro ferramentas da colonización: a machada, o lume, o rifle e a cabana de troncos. Ese achegamento á terra, esa intimidade dos colonos co traballo directo, era algo descoñecido para os donos das plantacións do Sur que moitas veces nin sequera supervisaban directamente a plantación que traballaban os escravos negros e diríxían os cachicáns. As terras agrícolas de Jefferson tiñan o problema de que cumpría conquistalas e liberalas de salvaxes polo que a paz agrícola que agoiraba Jefferson, tiña que ir precedida da violencia na fronteira para que puideran despois asentarse os colonos nesas terras liberadas. O agoiro de Jefferson errou no tempo. Non foron séculos. En cen anos, millóns de emigrantes nos que Jefferson endexamais pensara, chegaron de Irlanda, Escocia, Inglaterra, Alemaña, Escandinavia, Holanda, Italia ou Polonia para ateigar as cidades nas que inzou a corrupción que temía Jefferson, corrupción que ademais, foi tamén hixiénica pois nin sequera houbo durante moito tempo quen limpara de lixo as rúas, traballo feito polos porcos que a centos percorrían ceibos as cidades sen que ninguén os perturbara. Son porcos republicanos, escribía un Dickens abraiado polas moreas de lixo, que andan mesturados coa mellor sociedade en igualdade total...
En The Plainsman, (Búfalo Bill, 1936), filme de Cecil B. De Mille con Gary Cooper como protagonista, rematada a guerra civil (1861-65), Lincoln fala cos seus colaboradores pouco antes de ser asasinado:
A guerra rematou [...] volven os nosos soldados, os que sobreviviron. Recibiremos a centos de milleiros de soldados licenciados[...] homes en paro [...] a chegada destes homes pode paralizar a industria xa que haberá unha oferta moi superior á demanda [...] !marchade ao Oeste![...] alí hai espazo para todos [...] Señores: as nosas terras van dun océano ao outro[...] nese inmenso territorio haberá espazo para que todos vivan, traballen e sexan felices [...] espero levar eses soldados até as riquezas que se agochan nas nosas serras [...] e ás verdes chairas e aos campos de Illinois, ás terras farturentas das chairas e aos campos de labranza do Oeste [...] pero antes haberá que pacificar todas esas terras [...]
O Presidente Theodore Roosevelt, (1858-1919) que pasou uns anos nunha granxa no Oeste, (en Dakota do Norte) e publicou varios libros sobre a historia do Oeste, tiña as cousas moito mais claras que Lincoln sobre o que representaba ese inmenso territorio:
[...] os pioneiros tiveron a xustiza da súa beira; este gran continente non podía seguir sendo un mero couto de caza para uns salvaxes carrañentos...
Daquela aínda había nos Estados Unidos terras abertas para ser colonizadas por todos aqueles que estiveran dispostos a loitar cos indios, pero esas terras, con indios ou sen eles, non eran infinitas e a liña da avance da fronteira, mais cedo ou mais tarde, chegaría ao seu fin. Ese fin ocorreu no remate do século XIX. Para Theodore Roosevelt a lóxica do avance da expansión estadounidense levaba a fronteira a ultramar. A guerra con España e a incorporación de Cuba, Filipinas e Guam, acaían coas ideas de Roosevelt que non tiña intención ningunha de que eses novos territorios conseguiran a súa independencia. Se temos a obriga moral de devolver as Filipinas, dicía Roosevelt, temos tamén a obriga de devolver Arizona aos apaches.
Poucos anos despois, en 1923, Franklin D. Roosevelt (1882-1945), xa non podía falar coma Lincoln dun Oeste aberto nin de indios carrañentos como fixera o seu colega Theodore. Falaba como Turner:
A nosa derradeira fronteira está pechada [...] xa non temos a válvula de seguridade das praderías do Oeste [...] a nosa tarefa xa non é o descubrimento ou a explotación de recursos naturais [...] é o menos dramático asunto de administrar os recursos que xa temos [...] de distribuír a riqueza e os produtos de xeito equitativo
Ningún Presidente dixera xamais algo semellante mais Roosevelt fixo algo máis. Retirou da venta ou do dominio público as terras que aínda quedaban e as puxo baixo o control federal. Deixaba de estar vixente a lei de 1784 que concedía o uso libre da terra. Era o verdadeiro remate da fronteira.
Setenta anos despois de que Jackson Turner declarara pechada a fronteira, un católico irlandés do leste no seu primeiro discurso como candidato presidencial demócrata, falou de A Nova Fronteira:
Estou esta noite contemplando o Oeste, o que unha vez foi a derradeira fronteira... nas terras que se estenden detrás de min 3.000 millas, os pioneiros abandonaron a súa seguridade, o seu aconchego e ás veces, a súa vida, para erguer un novo mundo, aquí, no Oeste...nós estamos hoxe no gume dunha nova fronteira...
Invocando a fronteira, escribe Richard Slotkin, Kennedy espertaba un poder ideolóxico latente que nin sequera os seus asesores sabían daquela a forza inmensa que ía ter. A nova fronteira era mundial e espacial, era a lúa e a loita contra o inimigo comunista. O embaixador dos Estados Unidos no Vietnan falaba de expulsar “os indios” do forte” e os soldados chamaban ao Vietnan, “territorio indio”
4.- Na historia dos Estados Unidos houbo moitas fronteiras espaciais e temporais e moitos “Oestes”. Cando a fronteira avanzaba tamén o facía o Oeste. Nos primeiros anos os colonos ocuparon unha pequena franxa costeira ao longo da costa este que chegaba até as Apalaches, unha longa serra que corre en paralelo á costa atlántica os 2.400 quilómetros que van dende Terranova no Canadá, ata Alabama no sur dos Estados Unidos. De este a oeste, ten entre 160 e 450 quilómetros con cumios que van dos 500 aos máis de 2.000 metros. Os primeiros colonos ocuparon as terras que ían dende as abas da serra ata a costa e tardaron anos en ir máis alá das Apalaches que daquela, para os primeiros colonos, era o Oeste. As moitas serras das Apalaches están atravesadas por moitos ríos que corren cara o este, Delaware. Hudson, Potomac, ou cara ao Oeste como o Allegheny e o Monongahela que forman o Ohio A fronteira e o Oeste eran nese tempo Kentucky e o val do río Ohio que estaba en territorio trans-apalache e baixo dominio da Nova Francia e dos indios. Hoxe as Apalaches son como outeiros que non impoñen a calquera que os vexa pero daquela había un problema: non había pasos coñecidos a través delas polo que o transporte de mercadorías era moi caro. Daniel Boone atopou no sur un paso, o paso Cumberland, ao que hoxe é Kentucky, que comezou unha nova xeira de ocupación de terras no sur. No norte non había pasos e os novos colonos comezaron a baixar polo río Ohio até o Missisipi e a remontar devagar o Missouri. Os granxeiros que se instalaron nesas terras mandaban os seus produtos río abaixo polo Ohio-Missisipi até Nova Orleans e dalí a Florida e á costa este nunha viaxe de 5.000 quilómetros antes de facelos viaxar polos 500 quilómetros de montañas que os separaban de Nova York.. Foi a construción do canal de Erie en 1825 o que fixo que Nova York sexa a cidade que hoxe coñecemos pois ese foi o “paso” que fixo que as mercadorías e os viaxeiros chegasen dos Grandes Lagos a Nova York nunha semana en lugar das tres que levaba antes e con moita maior facilidade e prezos moito máis baratos.
No camiño cara ao Oeste había indios dos bosques, sedentarios, agricultores do millo que non coñecían o cabalo e colonos franceses que dende mediados do século XVI estaban xa na rexión dos Grandes Lagos e íanse espallando devagar, mais sen pouso, para abranguer o enorme territorio coñecido como a Nouvelle France que chegaría dende a Bahía Hudson até Nova Orleans. Foi o comezo da longa serie de roubos de terras, de enganos, de xenocidios que tiveron que aturar os indios “salvaxes” que non eran tan salvaxes. Os pioneiros franceses e ingleses que avanzaban polo norte atoparon os iroqueses que fixeran unha confederación rexida por principios democráticos da que moitas nacións “civilizadas” tiraran proveito. No sur estaban os cherokes, emparentados cos iroqueses, unha das cinco tribos civilizadas (Chctaws, Chickasaws,Creeks, Seminolas e os propios Cherokes). que foron quen de se civilizar ao xeito dos pioneiros, cultivar a terra, ter gando, facer unha constitución, integrarse no sistema económico, cultivar algodón e exportalo, (mesmo tiñan escravos negros) e inventar unha escritura na que publicaron un xornal, o Fenix Cheroke. Sequoya, o inventor da escritura, que era analfabeto, percorreu por si mesmo toda a historia da invención da escritura ensaiando dende pictogramas a ideogramas ata formar un silabario de 86 sílabas, cada unha co seu signo, que era moi doado de aprender e que fixo dos cherokes a nación máis alfabetizada dos Estados Unidos do tempo. Que estiveran “civilizados” non foi un atranco para que o Presidente Andrew Jackson os votara das súas terras e os obrigara a marchar máis alá do Mississippi nun dos máis vergoñentos espolios dos que garda memoria a historia dos Estados Unidos. Simon Schama chega a dicir no seu libro O Futuro Americano, que deberían ser fundidas as moedas nas que aparece este presidente racista e mentirán que foi o autor da primeira limpeza étnica no chan americano incumprindo ademais, non só os acordos firmados cos cherokes, senón a propia constitución americana e os compromisos dos Presidentes Washington e Jefferson que prometeran camiñar a carón das nacións indias na construcción do país. Hai que dicir, para ser xustos, que a Indian Removal Act que botaba das súas terras ancestrais os cherokes e a todas as tribos indias do sureste ata máis ala do Mississipi, ganou a votación por un só voto e coas críticas alporizadas de moitos senadores aos que non lle faltaban razóns éticas e de xustiza para facelo. Na guerra entre franceses e británicos, e máis tarde, na da Independencia, os indios foron a terceira forza que podía aliarse cuns o con outros e defender os seus propios intereses ou perdelos. Na guerra que os Estados Unidos mantiveron con Inglaterra en 1812, os cherokes formaron unidades militares que combateron a carón dos Estados Unidos mais cando volveron da fronte atoparon as súas casas e colleitas queimadas e o seu gando morto. Os xeorxianos querían as terras dos cherokees para plantar algodón que daquela tiña prezos gorentosos pero os cherokes negáronse a vender e a marchar abeirados polos documentos firmados polos presidentes anteriores que recoñecían os seus dereitos a seren unha nación coas súas propias leis e costumes. A Removal Act non recoñecía esa nación e puña os cherokes baixo as leis de Xeorxia. Algúns aceptaron e marcharon. Outros quedaron até que 7.000 soldados os meteron en campos de concentración dende os que foron levados a Oklahoma, na Trail of Terars , no camiño das bágoas. Na longa marcha até a outra beira do Mississippi, morreron a centos e os 4.000 que chegaron atoparon unha terra sen auga, sen árbores, enxoita, nada doada de cultivar: era o Gran Deserto Americano, as terras de Oklahoma. A terra ofertada en 1835, o Cherokee Outlet, eran máis ou menos 280.000 hectáreas no que hoxe se coñece como o mango da tixola de Oklahoma (the panhandle). Tiña unhas sesenta millas de ancho e 225 de longo e ía dende o meridiano 96, aínda terra húmida, até o 100, terra seca. O tratado, se podía chamarse así, era o “pago” polas terras roubadas de Xeorxia, moito máis fértiles. No borde norte das súas terras, ao longo da fronteira con Kansas, había unha franxa estreita de terra, a chamada cheroke strip, dunhas dúas millas de ancho que corría o longo do paralelo 37 e que debía a súa existencia a un erro dos agrimensores. Os cherokes reclamaron esa terra mais cansos e desenganados, participaron na guerra civil do lado dos confederados dos que agardaban un mellor trato e tamén por defender a posesión de escravos negros que traballaban nas súas terras. Ao rematar a guerra, os cherokes estaban no bando dos perdedores e os ganadores pasáronlle unha nova factura. Perderon a mitade oeste de Oklahoma onde os gañadores levaron outras tribos indias como os Ossages e os Pawnes e perderon tamén panhandle, o mago da tixola que reclamaran e tiveron que liberar aos seus escravos negros. Esa foi a terra na que aconteceu a carreira de Oklahoma en 1899, carreira onde milleiros de homes e mulleres competiron cos seus carros e cabalos para seren os primeiros en poñer unha sinal de propiedade nas terras que o goberno entregaba dese curioso xeito. A carreira foi levada o cine en dúas ocasións, a última en Far and Way, co dianético Tom Cruise e Nicole Kidman. En Oklahoma vivían daquela 1/3 dos indios americanos. Estes indios, agora chamados nativos americanos, deportados ao leste de Oklahoma en 1831 tiñan a promesa de que serían donos desas terras mentres o sol brillase, os ríos fluíran e medrase a herba. Unha vez máis as promesas no foron cumpridas.
Un destino semellante, con mais reviravoltas polas súas alianzas cos franceses do Canadá, tiveron os “civilizados” iroqueses do norte, parentes dos do sur, e outras tribos como os sioux, todas removidas para levalas o que segundo as novas promesas sería o Territorio Indio para sempre, as grandes chairas, o gran deserto americano.
Devagar, novos colonos ían ocupando as terras veciñas dos indios e a boa terra era cada vez máis escasa. O Presidente McKinley, en 1889, unha vez máis, anulou os tratados, meteu os indios en reservas e abriu as terras roubadas aos novos colonos. Os indios “celebraron” os cen anos deste feito en 1989 declarando que fora a máis grande traizón feita contra os indios polo goberno americano e non foron os únicos que lembrarían esa data. William Wirt, que fora ministro de xustiza, dixo no tempo en que proclamou a lei de desposesión, que por moitos loureiros que ganemos na mar ou nos campos de batalla, abondará con lembrar á nación cheroke e o que fixemos con ela para amatar calquera loanza .
5.- O avance nunca foi doado. Se nos anos finais do século XVIII, escrebe Turner, alguén se situara no paso Cumberland Gap no oeste de Virxinia que cruza as Apalaches a 500 metros de altitude, vería pasar a procesión da civilización nunha ringleira. Primeiro búfalos na procura das fontes do sal, despois indios, seguidos de cazadores e comerciantes de peles, detrás gandeiros e como remate, os pioneiros granxeiros. Se un século despois, alguén se situara no South Pass nas montañas rochosas, mais de mil quilómetros mais alá, vería a mesma procesión na mesma orde con amplos intervalos entre os que ían chegando.
Este ritmo de chegada obriga a distinguir entre unha fronteira de comercio, unha fronteira de gandeiros, unha de mineiros e a fronteira dos granxeiros. Cando os granxeiros estaban aínda na desembocadura do Missouri os trampeiros xa gabeaban polas rochosas ou remontaban o Missouri e os mineiros ían a calquera territorio onde alguén descubrira ouro ou prata sen emportar que fose territorio virxe ou indio.
Non todas as fronteiras tiñan a mesma demografía nin a mesma violencia. As vilas mineiras estaban ateigadas de homes novos solteiros que traballaban nas minas, de donos de salóns, de xogadores e de prostíbulos que se apoderaban do que os mineiros tiraban da terra e de homes de negocios, políticos banqueiros, ladróns e bandidos que se aproveitaban de todos os demais. A hixiene e a alimentación eran moi precarias, a relixión non tiña case presenza e o alcoholismo era a norma. Apenas había mulleres e nenos. A taxa de mortes violentas era moi alta o mesmo que a de suicidios e as mortes por doenzas. Ao seu carón, as vilas de fronteira dos mormóns en Utah, relixiosas, sen alcohol, con vida familiar, mostraban un nivel moi baixo de violencia. Non era a fronteira “per se” a responsable da violencia senón esta estrutura demográfica da poboación, xente nova de paso, sen mulleres nin fillos, dispostos a enriquecerse case de socato, a que avivecía a violencia.
Durante moito tempo os colonizadores seguían o camiño de Oregón o único territorio da costa do Pacífico que daquela non era mexicano. Para chegar alí tiñan que atravesar as grandes chairas. Eran terras ocupadas polos indios e os bisontes e pouco axeitadas para o traballo agrícola. Ese verdadeiro cerne dos Estados Unidos dende as Apalaches ás Rochosas é (era) un mar de herba. O leste dese mar, é o Medio Oeste, unha enorme pradería de herba grandeira que se estende polos estados de Wisconsin, Minnessota, Illinois, Missouri, Iowa, Indiana e Ohio. Aquí a terra fonda e rica, permitía a existencia da granxa tradicional traballada polos propios donos da terra. No oeste do Mississpi comezan as grandes chairas de herba baixa e mais secas, que abranguen parte das terras dos estados das dúas Dakotas, Montana, Colorado, Wyoming, Nebraska, Kansas, Oklahoma, Texas, Nuevo Mexico e rexións do sur do Canadá. Son 600 millas de largo (leste-oeste) e 2.500 millas de longo (norte-sur) que abranguen dende o círculo polar no Canadá ata o suroeste dos Estados Unidos. Son terras formadas polos sedimentos que durante millóns de anos foron escoando dende as Rochosas de xeito tal que nas abas das Rochosas onde está Denver, a altitude é dunha milla e vai descendendo canto mais nos despracemos cara ao leste.
6.- Dende o libro clásico de Prescott Web, hai tres características que definen o feitío destas grandes chairas: o chan é plano, non hai árbores, e son semi-áridas. As tres características só se atopan xuntas nas High Plains na cerna das chairas. Nas súas beiras, ao leste e oeste, as terras teñen dúas das tres características. No leste por exemplo, as terras son chairiñas e non teñen árbores, mais non son semi-áridas. É o que se coñece como Medio Oeste ou pradería. No oeste, son semi-áridas e sen árbores pero teñen outeiros e vales e son espiñentas (Colorado). Este borde oeste das grandes chairas está ben definido polas montañas rochosas e as outeiros negros (Black Hills) de tanta sona por seren terras sagradas para os síoux e ter acollido tantas películas do Oeste. As abas e cumios das rochosas que ollan as chairas son impoñentes.Máis de sesenta cumios por riba dos 4.000 metros tiveron que deixar sen azos aos que se achegaban a elas denantes de que se descubrira o South Pass, unha meseta de 25 quilómetros de ancho e baixa altura e sen neve que permitía atravesar as rochosas e entrar nunhas terras de xeografía diversa con depresións, desertos, lagos salgados e doces, cavorcos fondos, onde convivían todos os climas. Máis alá cumpría atravesar a serra nevada para chegar a California.
O borde leste é mais incerto. Os xeógrafos e botánicos estableceron ese borde no meridiano 98 ou no 100. Mais alá dese punto a chuvia baixa moito e as compañías de seguros puñan moitos atrancos para aceptar un contrato de seguranza. Ademais, se é a altura da herba o que se toma como límite, este pode variar segundo os anos e a chuvia caída.
As grandes chairas foron o gran deserto americano moito tempo. Os primeiros exploradores brancos que as percorreron foron os que describiron estas terras como un deserto. Non tiñan a penas árbores e a súa diversidade ecolóxica era moi baixa. Podían servir, di Fernández Armesto, como así foi, de gran ruta entre as civilizacións dos seus bordes e de feito non foi ata despois da Guerra Civil que as grandes chairas pasaron a ser “consideradas” case como un xardín. Seguindo o consello de Lincoln, os gobernadores destes estados baleiros e os dos ateigados estados do leste, científicos ou pseudocientíficos, sindicatos con terras para vender, Walt Whitman, The New York Times, espertaban coas súas campañas publicitarias as arelas de marcharen a ese “deserto” agora transformado en xardín. As máis interesadas eran as compañías de ferrocarril que nese tempo comezaban a tender as liñas que unirían California e a costa este i eran as propietarias de grandes franxas de terra a carón do tendido que precisaban vender para fixar poboación e facer rendible o tendido. Non foi até ese momento que as grandes chairas foron ocupadas polos colonos brancos.
Non eran un deserto mais tampouco eran un xardín e os novos colonos non tardaron moito en se decatar da súa natureza. Despois dalgúns anos “verdes” de boas colleitas, as chairas volveron ao seu ciclo de longos períodos de secas. Pasou tempo antes de que os expertos no clima descubriran que cada vinte anos máis ou menos, as chairas sofren longos períodos de secas: nos anos 70 e 90 do século XIX, entre 1918 e 1924 e sobre todo, nos anos 30 do século XX, o tempo do Dust Bowl, as chairas volvían ser un deserto
7.- Supoñamos escribe Prescott Web, que estamos nalgún punto do meridiano 98. Vindo dende o leste saímos dunha terra con árbores e húmida pola que até entón os colonos avanzaban devagar talando árbores, facendo casas coa madeira, erguendo valados, furando a terra para facer pozos, sementando e colleitando, bebendo nas fontes e nos moitos regueiros e ríos e empurrando os indios cara ás terras virxes do oeste. Agora, diante súa, tiñan unha chaira inmensa, unha terra sen árbores para facer casas e valados, case sen fontes nin regueiros e onde campaban indios de a cabalo que sabían loitar e estaban dispostos a facelo. Era unha enorme barreira natural e humana, un “deserto”, onde non servían os métodos de traballo das terras do leste e onde cumprían novos xeitos de vida e traballo para vivir nelas. Nas terras boscosas do leste chegaba cunha machada e unha eixada para encetar a vida de granxeiro. Agora ao saír da liña dos bosques, atoparon diante súa unha chaira inmensa sen árbores, sen auga de abondo para a rega. Por vez primeira na historia dos Estados Unidos, e pode que no mundo, os colonos atravesaron esa inmensidade sen establecerse nela para ir na procura das terras de Oregón moi semellantes as do leste dos Estados Unidos, ás que xa estaban afeitos e que podían ser traballadas do mesmo xeito. Outros seguiron as outras dúas rutas. a comercial de Santa Fe, e a de California. Esa viaxe non era doada e os historiadores falan de heroísmo e sen dúbida foi un feito heroico que custou segundo cálculos, 17 vidas por cada milla percorrida. Cumpría dispoñer non só dun carro axeitado, o carromato Conestoga, senón de homes armados en número suficiente e unha organización militar. Os ríos das chairas non eran navegables polo que os viaxeiros e pioneiros non podían aproveitalos para chegar aos seus destinos como fixeran até entón exploradores e colonos. Tiñan que ir por terra e para esa viaxe foi inventado o carromato Conestoga.
8.- Nos primeiros tempos, os colonos atravesaban as chairas pero non ficaban nelas. Eran as terras de 60 millóns de bisontes e dos indios que os cazaban e vivían deles. E eses indios non eran uns indios calquera, eran indios de a cabalo, os únicos indios americanos montados. Cando en 1540 o español Coronado, o primeiro home branco que percorreu esas terras, ía na procura da cidade mítica de Cibola, atopou na súa viaxe sen lle facer moito caso, non só o canón do Colorado senón tamén o que chamou o “país das vacas”, as chairas do bisonte americano. Os indios cazaban o bisonte a pé aproveitando cavorcos para que os animais caesen neles pero Coronado levaba cabalos con el, e algúns deses cabalos quedaron alí e ben mantidos polo mar de herba que os rodeaba, inzaron e foron aproveitados polos indios. As tribos indias das grandes chairas que eran sedentarias e non agrícolas, ao dispoñer de cabalos fixéronse nómades provocando ademais que se achegaran ás chairas tribos do norte como os mal chamados síoux (Lakotas, Dakotas, Nakotas) que baixaron ás grandes chairas para se facer cazadores nómades de búfalos cando puideron dispoñer de cabalos que chegaran a esas latitudes norteñas máis tarde debido aos invernos longos que atrancaban o seu espallamento. As chairas acolleron dende entón tribos indias que cazaban o bisonte de a cabalo e o seguían nos seus desprazamentos. Estes foron os indios “míticos”, nómades, con plumas de guerra, a cabalo, vivindo en “tipis”, que cazaban bisontes, aínda que a maioría das tribos foran agrícolas e este novo xeito indio de vivir foi moi serodio. Douscentos anos despois da viaxe de Coronado, os colonos que entraron nas chairas vindo do leste, atoparon indios de a cabalo que a diferenza dos indios agricultores moito máis pacíficos dos bosques, loitaban con ferocidade disparando frechas dende os seus cabalos e percorrían longas distancias. Había 31 tribos nas chairas, moitas delas chegadas dende outras terras botadas polos colonos brancos ou voluntariamente dende que dispuxeron de cabalos. Once destas tribos tiñan todos os atributos do modo de vida chairego. As outras ocupaban as beiras leste e oeste e tiñan culturas e modos de vivir mixtos. Lakotas, arikaras, e pawnes no norte, arapahoes e cheiennes nas chairas medias e apaches e comanches no sur, foron durante máis de douscentos anos un valado que poucos brancos podían atravesar.
Durante moitos anos, caso único na historia, os colonos deixaron as chairas sen ocupar de tal xeito que as terras da costa do pacífico e as do leste estaban ocupadas e no medio do país existía un inmenso vagantío cheo de indios bravos sen asentamentos brancos.
9.- No XIX dende o leste e dende o oeste, comezou a ocupación branca desta última fronteira e con ela, as guerras indias. En 1876 o 7º de cabalería mandado polo xeneral Custer foi aniquilado polos lakotas, cheiennes e arapahoes comandados por Touro Sentado e Cabalo Tolo en Little Bighorn, no que hoxe é o leste de Montana. Esa desfeita, Last Stand, forma parte dende aquela da mitoloxía americana e dos indios e mantense viva hoxe abeirada polos numerosos filmes e relatos máis ou menos lendarios que seguiron á batalla. Pouco tempo despois, Cabalo Tolo, enganado para que volvese do Canadá, foi asasinado como foron asasinados, Touro Sentado e Magus Colorado. Os tres morreron asasinados despois de firmar a paz cando vivían en reservas. O único dos grandes xefes indios que derrotou o exército americano e morreu de morte natural foi Nube Roxa.
Touro Sentado despois da batalla fuxiu cos seus ao Canadá onde pasou cinco anos para logo volver, renderse e firmar a paz comezando unha longa xeira de viaxes, entrevistas cos presidentes americanos e tamén para se converter nun dos principais números do espectáculo de Búfalo Bill, The Wild West. Retirado a vivir nunha cabana preto de onde nacera, lonxe do axente da reserva coa que non se levaba, Touro Sentado acolleu no seu campamento moitos adeptos da Ghost Dance. A Ghost Dance era unha relixión ben tristeira, escribe Ian Frazier. Foi o invento de Wovoka, un indio paiute que fora criado por unha familia cristián branca de quen tirou a idea de que era o Mesías retornado. Wovoka tivo unha visión na que Deus seica lle dixera, que se os indios danzaban unha danza que el lles ensinaría e danzaban sen pouso, todos os brancos serían soterrados baixo unha capa de terra de cinco veces a altura dun home, os búfalos volverían, os indios mortos resucitarían e a terra sería de novo un paraíso. A Ghost Dance foise espallando lixeira entre as tribos das reservas que enviaron delegados para vivir a carón de Touro Sentado. Os indios comezaron a danzar sen pouso até quedar estrados polo chan sen folgos e nunha semi-inconsciencia. Cando acordaban, referían visións nas que estiveran no ceo cos devanceiros. A danza non tiña de primeiras intencións violentas pero algúns dos participantes pintaban as súas chambras con signos que segundo eles podían deter as balas. Os axentes da reserva colleron medo e avisaron o exército. Na reserva de Touro Sentado o axente mandou a varios indios policías da reserva a deter a Touro Sentado. No rebumbio que se formou entre os que o defendían e os indios que o viñan deter, morreu Touro Sentado e varios dos seus e tamén algúns dos policías indios da reserva. Ningún branco morreu ese día. Estes movementos milenaristas non eran novos entre os indios. Un século antes, centos de indios do que hoxe é Ohio fixéronse discípulos de Neolin, o Iluminado, coñecido en inglés como o profeta Delaware. Neolin predicaba a volta ao xeito de vida tradicional e preparou a loita de resistencia contra os británicos en 1763 que tivo o seu líder nun indio Otawa: Pontiac. En 1790 dous indios iroqueses, Handsome Lake e Tenskwatawa que se volveron alcohólicos despois da derrota e que sufriran un período de coma do que “resucitaran”, comezaron a predicar dous camiños diferentes de “salvación”. O de Handsome Lake era progresista-tradicionalista: Defendía a volta as tradición pero tamén, como os brancos, o abandono da caza pola agricultura. Tenskwatawa predicaba o abandono do alcohol, o veleno do home branco, e a volta á vida tradicional....
En 1863 o xefe apache Mangus Colorado que estaba en guerra aceptou a oferta de paz que lle fixera o Xeneral West e achegouse ao campamento deste. Sen manter a súa palabra, West pechouno nunha covacha que tiña unha moi pequena fiestra preto do teito. Pechado alí, o xefe decatouse de que o seu fin estaba preto e que ía ser asasinado: chegou o meu fin; nunca mais volverei cazar nos vales e montañas do meu pobo. Colorado deitouse no chan e procurou durmir. Pola noite alguén lanzou unha pedra que lle esmagou o peito. Doído, adoecido e alporizado, os soldados de garda pensaban que quería fuxir e cumprindo as ordes que tiñan dispararon e matárono. Un cirurxán recolleu o corpo, tirou o cerebro e mandouno ao Institut Smitshonian onde estivo até hai poucos anos[16].
Cabalo Tolo foi o único dos grandes xefes das grandes chairas que nunca estivo fóra delas. Naceu en 1840 no que hoxe é Dakota do Sur. En agosto de 1854 viu como trinta soldados asasinaban a un xefe síoux e outros indios nunha lea que comezara polo roubo dunha vaca a un emigrante mormón. Os indios mataron tamén daquela a varios soldados. Cabalo Tolo loitou contra outras tribos indias e pouco antes de Little Big Horn na compaña dun milleiro de guerreiros derrotou un exército de 11.000 homes do xeneral Crook . Oito días despois faría o mesmo co xeneral Custer. Despois desta batalla foi acosado e perseguido mais nunca fuxiu a Canadá como fixera Touro Sentado. Aconsellado por familiares e coñecidos que xa vivían nas reservas aceptou despois de pensalo moito render as armas en Fort Robinson coa promesa de que poderían ir cazar o búfalo promesa que nunca foi cumprida como tantas outras. Cando deixou a reserva sen permiso para levar a súa muller doente cos seus, os militares pensaban que fuxira para comezar unha nova guerra. Foi detido e ao se decatar de querían metelo nunha cela, ripou un coitelo que levaba agochado debaixo da manta e foise abrindo paso até a porta. Un sentinela de garda, deixouno ferido de morte cunha baioneta. Cabalo Tolo aínda tardou algunhas horas en morrer. Non quixo que o deitaran nun catre e pasou as horas de agonía no chan. Cando ao cabo morreu Touch the Clouds, un indio de máis de dous metros de alto, tapouno cunha manta e dixo: esta é a casa de Cabalo Tolo. Ian Frazier, no seu libro sobre as Grandes Chairas, non dubida en recoñecer a súa admiración pola grandeza deste xefe indio: nunca foi derrotado en batalla, nunca se rendeu, nunca foi capturado, nunca soubo o que era unha cadea, nunca se sentiu apoucado perante calquera home branco, o seu agoiro sobre a civilización dos brancos foi profética, nunca pensou en se facer granxeiro, nunca viaxou en tren, nunca comeu nunha mesa, nunca usou un chapeu, sempre mantivo a súa dignidade mesmo nas condición mais duras e mesmo deitado agonizando no chan, demostrou que era parte da terra e que a terra aínda era súa. Hoxe preto de onde están as esculturas en pedra dalgúns presidentes americanos, no Monte Rushmore, estase esculpindo nos Outeiros Negros unha enorme escultura de Cabalo Tolo.
As derrotas do exército americano non acaían ben cos filmes que os presentaban como parvos que non eran quen de de loitar con xeito e estratexia. Umberto Eco nun texto retranqueiro do seu Segundo Diario Mínimo, explicaba como hai que facer o indio nun western: non adiantar xamais a dilixencia senón ir en paralelo ou detrás para que os indios poidan ser tiroteados mellor; avisar sempre da súa presenza dende os outeiros ou con sinais de fume; nunca atacar de noite; nunca atacar todos xuntos senón en grupos sucesivo para que así os brancos poidan ter tempo de disparar mellor; atacar en círculo os carros sen achegarse nunca para que teñan máis facilidades os brancos. Nesta derradeira acción non leva razón Eco. Os indios atacaban así por unha razón. Denantes do rifle de repetición os brancos só podían facer un disparo e tiñan que recargar de novo o rifle o que lles levaba un minuto ou máis. Os indios lanzaban un primeiro ataque en círculo para que os brancos fixeran o primeiro disparo e aproveitaban a recarga para lanzarse contra os carromatos. Así ganaron todas as batallas ata que apareceu o rifle de repetición que os colleu de sorpresa. Foi dende o rifle de repetición que comezaron a perder as guerras.
9.- Cos indios derrotados e pechados en reservas, os bisontes case exterminados por razóns da guerra india e por pracer, e coas liñas do ferrocarril avanzando para unir a costa Leste coa costa Oeste, comezou unha nova fronteira: foi o tempo do Cattle Kingdom. Despois do case total exterminio dos bisontes, as chairas acolleron algún gando que pastaba ceibo e que precisaba grandes extensións de terra. O berce do gando das chairas estaba no suroeste de Texas, no val do río Nueces. Alí milleiros de vacas levadas polos españois, medraban ceibas mais o seu valor era pequeno. Unha vaca pola que se pagaba alí 3 dólares, valía no norte 30 ou 40. Iso foi o que fixo que algúns gandeiros arroutados decidiran levar os seus rabaños ata alí nunha viaxe de 1200 ou 1500 millas. Hai moitos filmes que contan esas primeiras viaxes cheas de loitas con indios e cos ladróns de gando. En 1876 un empresario comprou terras en Kansas a carón do ferrocarril, fixo currais para o gando e mandou homes polas chairas para que o gando que subían dende o sur fosen alí para embarcar o seu gando cara ás cidades do leste. Este punto era Abilene seguido despois por Wichitta e Dodge City. Alí coincidían as rutas gandeiras sur-norte coas rutas do ferrocarril leste-oeste. Devagar, os gandeiros decatáronse que non era preciso levar o gando dende Texas pois podíase criar nas mesmas chairas aproveitando a herba e a terra libre. Comezou deste xeito o Cattle Kingdon o sistema de range e ranching, a gandería extensiva. O gando pastaba ceibo polas chairas e recollíase e marcábase dúas veces ao ano. Os gandeiros non tiñan ningún dereito legal de propiedade sobre a terra que defendían por si mesmos contra os indios e contra os colonos que ao abeiro de Homestead Act podían ocupar unha parcela de terra pagando unha mínima cantidade. Como noutras etapas épicas da fronteira, os western que contan estas historias das loitas entre gandeiros de pastos libres e granxeiros son numerosas. Shane, (Raíces Profundas) e Mar de Herba entre moitas outras, contan aqueles tempos:
10.- En Mar de Herba de Elia Kazan (1947) hai dous momentos nos que o gandeiro, (Spencer Tracy), que ten o seu gando pastando nun millón de acres das grandes chairas contesta ao avogado que ven de defender sen éxito aos colonos que queren ocupar legalmente as terras para cultivalas:
Sinto un grande respecto pólos pioneiros que viñeron aquí arriscando as súas vidas e as das súas familias [...] agardo que aínda me quede un pouco de caridade polo colono que esperou a que estas terras fosen seguras para vir erguer unha granxa nos pastos polos que outros loitaron [...] máis cando un colono elixe unha terra como esta veiga que está a sete mil pés sobre o nivel do mar, que dende o principio foi terra de pastos e será sempre terra de pastos, cando quere labrala e manter a súa familia e non hai chuvia para que incen as colleitas, cando o único que fai é matar a herba que podería medrar e despois, cando as colleitas esmorecen póla seca mata as miñas vacas para se manter [...] convértese nun home sen dignidade e unha ameaza para o territorio, entón, por ese colono, non sinto nin respecto nin caridade...
Despois de casar, camiño do seu rancho na compaña da súa muller,(Katherine Hepburn), fai un pouso nun outeiro dende o que se pode abranguer o inmenso vagantío do mar de herba. Alí pídelle á súa muller que escoite a chaira. Ela sinte a penas o asubío do vento:
Spencer Tracy (S:P)- Podo ouvir os búfalos..
K.H- Búfalos ?...xa non hai búfalos
S:T-É certo...
K.H- Que máis
S.T. Indios...
K.H- Tampouco hai..
S.T- Pechados en reservas. Lembro a primeira vez que ollei esta terra [...] daquela ninguén a quería, agás os antílopes, os indios e os búfalos, así que fixémonos donos dela, convertémola en terra de gando e defendémola [...] deixamos o noso sangue en cada milla [...] tamén sangue indio [...] diso non me sinto tan orgulloso...o meu irmán esta aí [...] imaxino que non é doado de entender que todo o que ves non é só unha morea de herba que Deus puxo aí para alimentar o gando [...] para min é terra tal coma Deus a creou e coma el quere que siga sendo e teño o agoiro de que quere que o axude a que siga manténdose así...
Serán moitos mais os western que traten esta loita de gandeiros e granxeiros e tamén os que se ocupen das leas con outros gandeiros que entraran nas chairas dende o sur: os ovelleiros. Daquela unha vaca valía máis que un home. En O Forasteiro, que protagoniza un Gary Cooper nunha actuación pouco afortunada, un granxeiro ao que van aforcar por matar un xato, deféndese dicindo que disparou contra un home, pero fallou. En Shane, (1953), que se chamou en español Raíces Profundas, os colonos son acosados por Ryker, un gandeiro que coma Tracy chegou antes ca eles e loitou contra os indios. Starrett é o líder dos colonos. O argumentario de cada unha das partes na lea é o mesmo que en Mar de Herba mais neste caso a liorta vaise arranxar por delegación. Un pistoleiro mercenario (Jack Palance) defenderá os intereses do gandeiro; un pistoleiro romántico (Alan Lad) os dos granxeiros. O western destes anos “inventa” o gunfigther, o pistoleiro en tres filmes míticos: The gunfigther (Gregory Peck), High Noon, (Gary Cooper) e Shane (Alan Ladd).
En High Noon, (1952), filme que en español foi traducido como, Solo ante el peligro, o conflito é máis amplo, xeneral, abrangue unha situación arquetípica que se deu en todo o Oeste en certos momentos. Will Kane, (Gary Cooper), ven de renunciar ao seu posto de shériff de Hadleyville para se casar con una moza cuáquera, (Grace Kelly), e marchar a vivir lonxe. A piques de marcharen, chega a noticia de que Frank Miller, o dono do salón de Hadleyville que tivera asoballados os veciños moitos anos e fora detido por Kane, ven de saír da cadea e chegará á vila cos seus socios para matar a Kane como prometera. Kane decide entón non marchar e loitar a pesares das peticións dos veciños de que marche, xa que o seu axudante pode arranxar a situación, e da ameaza da muller que está disposta a deixalo se non marcha. Kane procura axuda dos veciños sen que ningún deles o faga. Nunha xuntanza dos veciños un líder veciñal explica aos alí reunidos que están previstas grandes inversións na vila dende a capital do estado mais se chegan alá noticias de que houbo un tiroteo, pensarán que a cidade non é segura e abandonarán as inversións previstas. Por iso propón que Kane marche antes de que chegue Miller. Kane négase e disponse a loitar só. Houbo moitas interpretacións desta situación. Unha das mais acaídas é que aquí hai un conflito entre a democracia (a votación popular) e a civilización, e Kane defenderá a civilización contra a democracia. Non será a ultima vez que unha situación semellante se dea na historia
(A seguir....)
Jackson Turner.F. History, Frontier and Section. University of Nuevo Mexico. 1993.
Citado en Hine.R; Faragher.J.M. Frontiers: a short history of the american West. Yale University Press.2007.
