IDIOMAS

Nunha coñecida escena de A Vida de Brian dos Monty Phyton, os rebeldes xudeus están reunidos preparando un golpe contra os romanos. O xefe, para quentar os ánimos, despois de afirmar que os romanos os asoballaron a eles e aos pais e avós, pregunta retoricamente: Que fixeron os romanos por nós?. Despois duns segundo de silencio un deles di: - O acueducto…- Que’...Ah....iso si que nolo deron…- a rede de sumidoiros…- Ah si..lembras como cheiraba a cidade antes….- Ben de acordo, recoñezo que nos deron o acueduto e os sumidoiros pero ademais diso que nos deron?...- As estradas…- Claro que as estradas home iso non hai nin que dicilo, mais deixando o acueduto, os sumidoiros e as estradas que nos deron os romanos- ….- A irrigación, a sanidade, a ensinanza….- Si, si, de acordo… - E o viño…iso si que o imos botar de menos... - os baños públicos e agora se pode saír de noite sen perigo….- Ben, pero ademais do acueduto, as estradas, os sumidoiros, os baños públicos, a ensinanza que fixeron por nós os romanos….- A paz-…-.A paz?... vai rañala por aí...

Imaxinemos que nunha xuntanza de nacionalistas galegos que queren que o galego sexa o idioma obrigatorio en toda a vida social dende a ensinanza até o deporte, alguén fai unha pregunta semellante á que fai o militante de A vida de Brian: que fixo o español por nós?... Sen moito esforzo poderíase dicir: en español limos a Kafka, a Proust, a Joyce, a Dickens, a Melville, a Poe, soubemos de Marx, de Lenin, de Mao, de Fidel Castro, de Althusser, de Fanon, de Albert Memmi, dos que tiramos as ideas que nos permitiron loitar contra o asoballamento de Galicia e do galego; en español aprendimos filoloxía, economía, sociolingüística, psicoloxía, física, bioloxía, matemáticas e a facer a nosa propia historia; en español chegounos a Escola de Frankfurt, Kant, Nietzsche, Hume, Voltaire, Rousseau, Einstein, Darwin, Newton, Freud, Artaud, Brecht, Holderlin, Kavafis, Rilke, Ezra Pound, Elliot ou Rimbaud para non falar dos “nosos”, Valle-Inclán, Torrente, Pardo Bazán ou Cela e tantas outras xentes da ciencia ou a literatura. Sen dúbida houbo xente que leu estes autores en inglés, francés, ou alemán, pero nin foi, agás excepcións moi minoritarias o caso máis habitual, nin o é agora.

É certo que non e o mesmo “os romanos” que “o español” pero a analoxía resiste sen moitos problemas. O español foi tan liberador como asoballador. Deunos as ferramentas teóricas para decatármonos que o dominio do español afogaba o noso idioma mais non foi o idioma español "en si" o responsable da situación senón xentes alleas que falaban ese idioma o que é cousa ben distinta. Os que aprenderon esas cousas en inglés, en francés ou en alemán, sen pasar polo español, son unha minoría e ademais de certo, que esaxeran cando afirman esa vía de coñecemento. Nunca poderemos contar en galego por razóns de mercado, mesmo incluíndo o mundo da lusofonía, co inmenso feixe de traducións literarias filosóficas ou científicas que acolle o español. Eu mesmo que dende que existe Amazon uso o inglés máis ou menos no 50 % das miñas lecturas e tamén o francés, e que tiro agora do español un 30 % e do galego-portugués un 20% , débolle ao español as ¾ partes do que sei.

Matinando nestas cousas lembro a frase que Schömberg lle dedicou a Karl Krauss: Aprendín de vostede máis do que calquera debería aprender de outro, se pretende seguir sendo independente. Non sei se algo semellante pasa co español entre moitos militantes nacionalistas que procuran afastar o español para ser “independentes”. Coido que é un erro.

PARASITOS OU ALIEN

Unha formiga galga por unha folla de herba nun prado ata chegar ao cumio de folla. Entón déixase caer e de novo volve subir unha e outra vez como se fose un Sísifo do mundo dos insectos. O anómalo comportamento da formiga débese a que ten un pequeno parasito dentro do seu sistema nervioso, o Dicrocelium dendriticum. Este pequeno trematodo precisa completar o seu ciclo vital dentro do estómago dunha ovella ou dunha vaca, velaí que faga que a formiga comece unha e outra vez o seu camiño ao cumio da folla para que así poida ser devorada polo gando cando veña pastar. Esta historia cóntaa Daniel Dennett na primeira páxina do seu libro Breaking the spell[1], onde ademais lembra que este é un feito que abrangue a outras especies como peixes e ratos, que como as formigas son obrigados a se comportar de xeito suicida para beneficio dos seus “inquilinos”.
O ciclo é na realidade máis longo e complicado do que o relato de Dennett conta. Comeza no fígado dunha vaca ou ovella onde vive o parasito ata que se emparella. Os ovos saen entón coas feces e poden ser comidas polos caracois que se infestan deste xeito coas larvas do parasito. Sen case facer un pouso, as larvas furan o intestino do caracol e fan alí os seus niños onde medran ata chegar a unha nova fase. Mentres, o caracol, para se defender, envolve as larvas en cystos, unha especie de saco, e así envurullados, saen de novo do seu corpo coas feces quedando estradas pola herba. As formigas adoitan aproveitar o cuspe do caracol pola súa lentura, e co cuspe morno van as larvas para o interior das formigas. A maioría das larvas van colonizar o intestino das formigas, mais unha delas, unha soa delas, emigra ata o ganglio nervioso situado debaixo do esófago e toma o control da formiga manipulando as células nerviosas do ganglio dun xeito que polo de agora se descoñece. O parasito “obriga” entón a formiga parasitada a se afastar das demais cada serán, cando baixa a temperatura, camiñar ata unha folla de herba, galgar ata o cumio e permanecer alí toda a noite ata o amencer. Se non é comida, a formiga volve cos seus para repetir unha e outra vez cada serán o mesmo camiño ata que unha ovella ou unha vaca a leve ao interior do seu corpo. Se non o fixera así, ao se expoñer á quentura do sol polo día, a formiga podería morrer e con ela o parasito que a infesta.
O feixe de operacións abraiantes que realiza este pequeno trematodo van máis alá do que calquera neurocientífico, deseñador de GPS, informático, anatomista, neuroquímico, ou mesmo filósofo cognitivo ou escritor de ciencia ficción podería imaxinar. E non é nin de lonxe o único bichiño capaz destas abraiantes manipulacións... Hai un amplo catálogo...
A Sacculina, que ten portén co percebe, cando aínda é unha larva femia (nauplius), fíxase nun dos pelos da cuncha dun cangrexo e aí transformase en kentrogon que aproveitando a muda do caparazón fura a tona cunha especie de coitelo orgánico e mete unhas cantas células dentro do corpo do cangrexo. Estas células medran e votan raiceiras que van tirando do corpo do cangrexo o alimento que lle cómpre. Os ovos, (os da Sacculina), que teñen que ser fertilizados por unha larva macho, envurúllaos nun saco que sitúa xustamente onde a femia do cangrexo levaría os seus. A Sacculina engana á femia do cangrexo ao facela crer que eses son os seus propios ovos, polo que os coida e chegado o momento vainos ceibar pola mar adiante. Se o cangrexo é macho, a Sacculina feminízao para que se comporte igual ca femia. Carl Zimmer, no seu libro Parasite Rex, di que a Sacculina fai vudú cos cangrexos e lembra que o filme Alien non era tan ciencia ficción como un puidera pensar[2].
No mundo animal inzan os parasitos e os ecólogos saben dende hai tempo que cómpre estudar os parasitos de cada especie, non só como manipuladores dos hóspedes, senón tamén en termos ecolóxicos, se queremos entender o abalo e devalo das poboacións consideradas. O Galactosomun, por exemplo, é un verme que parasita a aves mariñas. Para chegar a elas, métese no corpo dalgúns peixes aos que obriga a nadar moi preto da superficie onde son pescados polas aves mariñas completando así o seu ciclo vital. Os gordiaceos son uns vermes que na fase adulta chegan a medir mais de 50 cm de longo e 2 ou 3 milímetros de diámetro. Viven na terra na fase de larva e nos ríos, pozas ou mesmo en piscinas, na fase adulta. Cando son larvas métense no corpo dos grilos, aos que parasitan, e viven alí certo tempo. Ao medrar fanse moi grandes para seguir pechados no interior dos grilos, e ademais, chegados agora á fase adulta, teñen que vivir na auga. Como queira que os grilos non teñen disposición algunha pola auga e procuran non achegarse a ela, os gordiaceos inducen o suicidio dos grilos aos que obrigan dun xeito aínda non ben comprendido a se afogar en pozas, ríos ou piscinas, aproveitando a súa agonía por afogamento para saír do corpo dos grilos e seguir vivindo xa na auga. A véspera esmeralda ten un xeito moi especial de se reproducir. Vive nas rexións tropicais do sur de Asia, África e as illas do Pacífico. As femias desta especie aguilloan dúas veces a unha cascuda (Periplaneta americana, Periplaneta australiasae ou Nauphoeta rhombifolia), inxectándolles unha pequena cantidade de veleno xustamente nun dos seus ganglios torácicos que paraliza as súas patas dianteiras. Isto non é mais que o primeiro paso, que vai seguido dunha segunda aguilloada no anaco do ganglio da cabeza que controla o reflexo de fuxida, polo que a cascuda só pode camiñar moi paseniño e non pode fuxir. Sábese dende o ano 2007, que o que fai o veleno é bloquear os receptores do neurotransmisor octopamine aínda que iso explica pouco. Coa cascuda indefensa, a véspera cómelle a metade das dúas antenas e vaina levando entón, como se fose tanguendo unha vaca, ata ao seu tobo turrando das antenas. No tobo pon un pequeno ovo no bandullo da cascuda e atúa a entrada con pequenas pedras. A larva que sae do ovo, vai devorando os órganos internos da cascuda respectando os vitais. Na seguinte fase do seu desenvolvemento, fai un novelo onde segue a medrar xa coa cascuda morta ata que sae ao exterior ao completar o seu ciclo.
Outra véspera de Costa Rica, a Hymenoepimecis argyraphaga, parasita a unha araña, a Plesiometa argyra, e fai que teza unha rede moito mais forte para que poida soster o casulo da súa larva sen que os fíos rachen coa chuvia. Hai tamén un crustáceo chamado Gamarus lacustris que se alimenta nas ribeiras dos ríos. Cando aparece un parrulo foxe lixeiro, mais cando está infectado por unha larva do gamarus, que só se reproduce no corpo das aves, fai todo o contrario: sae do tobo onde está agachado e deixase comer polos parrulos.
O toxoplasma gondii é un protozo que ten no gato a principal fonte de contaxio xa que é un chanzo obrigado no seu ciclo vital de dous pasos. O primeiro acontece no rato, onde se abeira no sistema nervioso ao que afecta. Aínda que pode infectar a moitos animais diferentes, o segundo paso do seu ciclo ten que se producir no gato, onde se reproduce de xeito exclusivo. Seica este gondii é quen de alterar o comportamento dos ratos para facelos mais arroutados e polo tanto máis doados de ser cazados polos gatos, hóspedes definitivos do parasito. A resposta de evitación dos gatos polos ratos é innata. O cheiro a gato espertado por ferormonas induce a fuxida do rato. O T. gondii suprime esa resposta de xeito específico, non xeral. O rato infectado mantén o seu comportamento acostumado en todo o demais e segue percebendo todos os cheiros que non teñan que ver cos gatos. Manuel Berdoy, da Universidade de Oxford, fixo un experimento moi sinxelo para demostrar esta hipótese. Puxo mexo de gato nun recuncho. Os ratos normais fuxían lixeiros ao achegarse a ese lugar. En cambio, os infectados pasaban por alí sen medo ningún. Hai anos que Fulley Torrey, un psiquiatra americano, publicou un artigo advertindo da posibilidade de que este protozoo e a esquizofrenia estiveran relacionados xa que o T. gondii pode provocar infeccións crónicas ao se establecer no cerebro humano, mentres que a infección aguda induce síntomas semellantes aos esquizofrénicos. Ademais, algúns dos fármacos empregados no tratamento da esquizofrenia son tamén eficaces para impedir a replicación do toxoplasma[3]. A prevaleza de anticorpos de T. gondii en esquizofrénicos e dúas veces mais alta que en controles sans.
O virus da rabia ten unha estratexia para se espallar que esixe a manipulación do cerebro do animal afectado, facendo deste un animal agresivo que morde a todo aquel que se achegue a el, transmitindo co cuspe o virus. Os esbirros de alguén atinxido por unha catarreira común espallan tamén o virus a todos os que estean preto do doente, mais sen manipular o cerebro como o virus da rabia. Son intelixentes e eficaces estratexias de supervivencia que os psicólogos e neurocientíficos evolutivos estudan dende hai anos.
Estamos, pois, perante bichos, di Robert Sapolsky[4], que poden manipular o noso cerebro moito mellor cós neurocientíficos e que o Gran Irmán. Cómpre, segue Sapolsky, que teñamos humildade filoxenética, e ten razón. Ningún neurocientífico de hoxe é quen de achegarse á manipulación do Dicrocelium ou do Gondii e aínda estamos moi lonxe de comprender como estes pequenos bichos levan adiante as súas manipulacións.
No libro xa citado, pregúntase retoricamente Daniel Dennett, se hai algo semellante a estes parasitos manipuladores cerebrais, indutores de suicidio no seu propio beneficio, entre os seres humanos. Neste caso habería dous tipos de parasitos. Os primeiros serían biolóxicos, como os xa comentados e que pasaron ao cine, sen que se poida dicir que en filmes como Alien houbera moita ciencia ficción. Sabendo do que son capaces estes parasitos non é ningunha ficción que algún día un parasito escolla o ser humano para facer o mesmo que fai con outras especies animais. O terror que espertan estes filmes ten que ver coa posibilidade de que poidamos ser zombies manipulados por algo dende o noso interior, algo como o que senten moitos esquizofrénicos, que afirman que os seus pensamentos e accións están dirixidos por “alguén” alleo a eles.
Os outros parasitos serían “culturais”. Atopamos seres humanos, di Dennett, que marxinan os seus intereses persoais, a súa saúde, a súa posibilidade de ter fillos, para dedicar as súas vidas a unha idea “parasita” aloxada no seu cerebro, a un meme diría Dawkins. Un meme segundo Dawkins, é a unidade de herdanza cultural, calquera cousa que se replica a si mesma dun cerebro a outro ao través de calquera proceso de copia. Unha frase escoitada ao paso que se repite sen pousos, unha cantiga que non quere saír do noso caletre, mais tamén as ideoloxías, as ideas relixiosas, os costumes e condutas son memes. Os memes espállanse pola imitación. Sen esa innata capacidade dos humanos non sería posible a transmisión dos memes. Mesmo hai algún zoólogo que pensa que algunhas das habelencias dos nosos devanceiros foron aprendidas arremedando aos animais. Se cadra, o invento das redes veu da observación das arañeiras, como as cordas e os niños dos paxaros puideron ser a fonte das choupanas. Islam, engade Dennett, quere dicir submisión e os fieis desa relixión, como moitos xudeus, cristiáns ou humanistas laicos, poden dedicar a súa vida a espallar a palabra de Deus ou establecer a democracia ou a xustiza sen ter en conta a súa propia vida. Hai, segue Dennett, moitas ideas polas que morrer e se cadra, para moitas delas, cumpriría ter “anticorpos” culturais. Para Denett, do mesmo xeito que hai xermes para os que certos pobos non teñen aínda unha inmunidade adquirida, hai tamén memes, virus culturais, para os que certas culturas tampouco teñen inmunidade cultural. A nosa capacidade para aturar os excesos tóxicos da liberdade, di, non pode ser asumida por certas culturas. A cultura popular de Occidente chega hoxe aos recunchos máis afastados do mundo, cos seus acertos e os seus lixos, cos seus memes tónicos e tóxicos, e cómpre inocular culturalmente as defensas precisas para se defender dos efectos destes memes que poden tanto ser progresivos como devastadores e inducir respostas defensivas moi perigosas.
No seu libro Guns, germs and steel, Jared Diamond propón que foron as bacterias e virus que os europeos levaron con eles ao Novo Mundo os que estiveron a piques de exterminar as poboacións indíxenas, mais os europeos non foron atinxidos polos xermes americanos que puideran provocar entre eles andazos semellantes aos que eles levaron a América. A razón, segundo Diamond, é que os que despois serían chamados americanos non tiñan a penas animais domésticos como cabalos, vacas, ou porcos. Para Diamond, moitos dos xermes que os europeos levaron alá pasaran destes animais aos humanos ao longo de séculos de convivencia e provocaran no seu tempo andazos mortais, mais tamén unha certa inmunidade nos superviventes. Os indíxenas americanos non tiveran esta historia de mortes e inmunidade, de xeito tal que a chegada dos europeos encetou os andazos que case os fixeron desaparecer sen que houbera un intercambio de xermes xa que o único que eles mandaron para Europa seica foi a sífilis. Só nas terras tropicais morrían os europeos atinxidos pola malaria, a mosca Tse Tse, a filariasis e outras doenzas, provocadas por xermes para os que non tiñan defensas, e foi esa a razón de que non conquistaran as rexións ecuatoriais de África ata moi tarde e non sen moitas vítimas.
Hoxe xa se sabe, que cando se atopa ou se contacta algunha tribo illada na Amazonia ou en Nova Guinea, cómpre ter en conta o risco de que poidamos levar connosco os parasitos mortais... Os biolóxicos e os culturais...

PD: En Internet hai moitas imaxes e vídeos destes parasitos

[1] DENNETT, D. Breaking the spell. Penguin Books, 2006.
[2] ZIMMER, Carl. Parasite Rex. Arrow Books, 2000.
[3] The manipulation of rat behaviour by Toxoplasma gondii. Berdoy, M. et al. Department of Zoology. Oxford University, 1995.
[4] SAPOLSKY, R. en Scientific American, 97 (2003) < http://www.sciam.com/article.cfm?/id=bugs-in-the-brain >

CREACIONISTAS EVOLUCIÓN

  O bispo irlandés James Usher, despois de cálculos bíblicos feitos moi polo miúdo, chegou a conclusión a mediados do século XVII que, o mundo fora creado o 23 de outubro do ano 4004 a.C, ás nove da mañá. Anos máis tarde, John Lightfoot, profesor en Cambridge, adiou a data e dixo que o mundo fora creado no ano 3.929 a.C pero aceptou o día, a hora e o mes, que por “azar” hai que supoñer, coincidía co día de apertura de curso da Universidade de Cambridge. Houbo que agardar a que a xeoloxía e o rexistro fósil foran poñendo as cousas no seu rego e houbo que agardar tamén a que Darwin aportara o xeito en que ese mundo evolucionaba. As reticencias como é sabido foron moitas. Unha dama vitoriana informada das ideas de Darwin tivo unha resposta moi acaída coa época: !Que descendemos dos simios!. !Deus do ceo!. Espero que non sexa verdade pero si é certo, roguemos para que non se divulgue...

Darwin non tiña por costume acudir ás leas socias ou científicas onde se discutían as súas teorías. Tiña para iso defensores espelidos como o biólogo Thomas Henry Huxley, que pola súa afervoada e nalgunhas ocasión alporizadas defensas da evolución, era considerado o bull-dog de Darwin. A liorta de máis sona na que Huxley participou, tivo como contrincante ao bispo Wilberforce. Este, empoleirado no seu maxisterio, preguntou a Huxley : Os seus devanceiros simios son por parte de nai ou de pai?. A demorada resposta de Huxley non foi tan espelida. Alporizado e ao tempo calmo, dixo que preferiría ser familia dun simio que dun home como o bispo, que utilizaba tan vilmente as súas habelencias oratorias para tratar de destruír mediante unha mostra de autoridade, unha discusión libre sobre o que era ou non verdade e rematou dicindo que, nestas leas, a autoridade é a que xurde da investigación e dos feitos. Unha lea máis longa e máis científica foi a que durante anos mantivo Huxley con Richard Owen, fundador da ciencia da anatomía comparada. Owen pensaba que os seres humanos eran únicos e salientaba, máis que as semellanzas, as diferenzas existentes entre as especies animais. Para Owen a non existencia de especies de morfoloxía intermedia como xirafas de colo a metade de longo que as coñecidas, (o Okapi foi descuberto máis tarde) eran probas que ían en contra dunha evolución gradual. Como anatomista comparativo afirmou que, había nos humanos unha estrutura anatómica, o hipocampo menor, que non existía en ningunha outra especie. Huxley fixo as súas propias diseccións e non atopou o hipocampo menor o que non fixo amolecer a lea que se mantivo vinte anos até que Owen morreu ao caer do cabalo e golpear a cabeza no chan. Cando chegou a nova a Huxley este non foi moi agasalleiro con Owen. Dixo: ao cabo, o cerebro do bispo entrou en contacto coa realidade e o resultado foi fatal. Agás os creacionistas, mesmo na versión espelida do deseño intelixente, ninguén nega hoxe a teoría da evolución o que non sei é, se Huxley despois de pasar unhas horas lendo xornais, ollando o telelixo, e escoitando os discursos de moitos dos nosos políticos repostaría tan alporizadamente á pregunta do bispo Wilberforce: Que descendemos dos simios?... Algúns polo menos semella que non o fixeron . Quedaron simios...

CONVERSA

No ano 1940, conta don Álvaro Cunqueiro, dous galegos nacidos na mesma parroquia coinciden en Madrid ollando o desfile militar que celebraba a vitoria das tropas de Franco. Un deles estivo na guerra no bando republicano. O outro, no bando nacional.

Un, non importa quen, di:

–Viches?

O outro responde:

–Vin.

–E logo?

–Xa ves...

Sen importar que sexa imaxinada ou real, un estereotipo ou un suceso acontecido, pódense facer varias teses doutorais de antropoloxía, socioloxía, lingüística, pragmática, historia, filosofía, entre outras disciplinas, analizando esta breve conversa. E logo…?... Logo xa veremos...