A LISBOA DE CARDOSO PIRES. Notas ao chou dunha viaxe

                                         E tu, nobre Lisboa que no mundo
                                         facilmente das outras ès princesa
                                                   Os Lusíadas (III,57)

Nunca un pobo pequeno, agás o pobo grego, tivo unha historia máis grande que Portugal. Grecia pechou para nós o mundo antigo; Portugal abriu para nós o mundo moderno...

                               La patrie portugaise

                             Juliette Lamber (circa 1890)

1.-Hoxe chégase a Lisboa dende Ourense en pouco máis de cinco horas de autoestrada (35 euros de portagem). Non hai moitos anos a viaxe era longa e demorada pero tamén, máis portuguesa” (cumpría atravesar moitas vilas) e máis perigosa pois, daquela, o xeito de conducir dos portugueses, cando as autoestradas aínda tiñan poucos quilómetros construídos, era, por non dicir outra cousa, "desleixada”. Agora, despois da desfeita que trouxo a entrambilicada forma de pago da “portagem” nas antigas SCUTS (autoestradas sen custo para utentes), que tanto fixo para que os galegos deixaran de acudir a Portugal, pódese viaxar cos mesmos aparellos de pago automático que se empregan en Galicia así que en poucas horas e sen traballos engadidos, faise a viaxe.

Supoño que cada un ten unha Lisboa de seu. A miña, dende a primeira viaxe alá polos anos 60, é literaria con algúns engadidos posteriores do 25 de abril i en Lisboa, son os cafés antigos os que gardan memoria dos escritores que alí tiñan leria e pousada, velaí que os que estamos atinxidos polo mal da literatura, imos procurar neles as pegadas que eses escritores deixaron.Non faltan razóns para ir na procura do ser dunha cidade nos cafés. Escribe Georges Steiner en “La idea de Europa”:

 Europa esta feita de cafés... dende o café favorito de Pessoa en Lisboa até os cafés de Odessa onde ían os gánsters de Isaak Babel.. dende os cafés de Copenhage, por diante dos que pasaba Kierkegaard nos seus ensumidos paseos, até os mostradores de Palermo. Non hai cafés primeiros nin determinantes en Moscovo, que é xa un arrabaldo de Asia. Moi poucos en Inglaterra, agás unha moda pasaxeira no século XVIII. Ningún en Norteamérica agás o posto avanzado galo de Nova Orleans... o café é un lugar para a conspiración, para o debate intelectual, para as laretadas, para o flaneur e para o poeta e o metáfísico co seu caderno...  

2.- No British Bar, nos Cais do Sodré, que tamén é un café, aínda se pode fumar. Non sei se a lei portuguesa deixa nas mans dos donos o asunto do fume pero o caso é que, alí se fuma. É un bar popular que malia a súa sona literaria e fílmica, segue a ser popular, alleo a visitas de turistas non literarios.  Hoxe, escribe Antonio Pinto Ribeiro, os Cais do Sodré conservan trazos da bohemia axitada e gloriosa dos vellos tempos cando os mariñeiros estranxeiros ateigaban o barrio de festas e liortas, de dramas pasionais e de amores dunha noite. Os mariñeiros xa no se ven e os turistas letrados, calmos e calados, sentan nas mesas e ollan as paredes.

Son as sete no reloxo da parede fronte a barra pero no famoso reloxo pendurado na parede oposta que marca as horas ao revés, son as 6 e dentro dunha hora serán as 5. Hai un artigo de Cardoso Pires sobre o British enmarcado na parede, a carón do reloxo que vai ao revés: “Alí, (no British), estou eu sempre que se tercia, cun vaso de ginger beer a presión... este lugar ten un sabor a peirao mais sen auga…" escribía Cardoso antes de falecer, alporizado ademais co filme A Cidade Branca, que o suízo Alain Tanner rodou en grande parte no British e que fixo do reloxo unha metáfora do saudosismo lusitano nunha Lisboa “cochambrosa” que loaron moitos “modernos” portugueses. Vila-Matas pasou tamén polo British despois de varios intentos. En El traje de los domingos conta que foi obrigado pola revista na que traballaba a facer un reportaxe do filme de James Bond que se ía rodar en Lisboa onde tiña tamén , ía no contrato,que traballar de extra no filme o que fixo. Non puido visitar o “English Bar” (sic) co seu famoso reloxo cousa que tampouco puido facer na súa segunda visita. Na terceira puido ao cabo ver o reloxo, pero o bar seguía sendo o English Bar que di, xa coñecía por que era onde aparecía Samuel Fuller nun filme de Win Wenders. Malia ser, “la ciudad de mi vida”, Vila-Matas confunde o British Bar, o do reloxo, co English Bar hoxe restaurante Cimas; confunde o Texas Bar, que aparece no filme, O Estado das Coisas de Wenders, co British Bar de A cidade Branca de Tanner. Estos erros cos asuntos portugueses semellan ser unha teima nos escritos de Vila-Matas que chama (en Bartheby y compañía) a Miguel Torga, Manuel Torga.

      Josep Pla, que tiña un irmán en Lisboa, visitou en varias ocasións o English Bar que define como “delicioso, anacrónico establecemento” pero como o sitúa na Baixa e non na avenida Marginal onde está o English, coido que comete o mesmo erro de Vila –Matas aínda que Pla non cita o reloxo.  

Na outra beira da rúa, uns metros máis adiante, está O Americano, que foi en tempos, di Cardoso, "porto" de suecos, británicos e americanos que traballaban nas axencias de navegación dos Cais do Sodré. Estaba pechado polo que non puiden ver o urogallo defunto engaiolado nunha especie de peto do que fala Cardoso nin sentir as pegadas deixadas por Pessoa, se algunha queda, que tiña o costume de achegarse por alí, porque, engade Cardoso: Nos bares dos Cais do Sodré, ninguén está libre de tropezar pola proa cun poeta á deriva... Quedou para outra viaxe a visita ao Procopio, no Bairro Alto, do gosto tamén de Cardoso e deixamos de pé feito a visita ao sempre abraiante Pavilhão Chinés por coñecido e revisitado. Preto do British, na rúa Nova de Carvalho, hai segundo din os folletos turísticos uns cantos novos locais pero que, polo lido, non teñen aínda, e pode que nunca teñan, nin escritores vivos nin fantasmas de poetas. Son locais  para xente nova dos tempos dixitais. Aí quedan.

      

  Se cadra, Cardoso foi unha miga inxusto co director suízo pois Tanner volveu rodar de novo en Lisboa anos máis tarde outro filme, Requiem, segundo a novela de Tabuchi, aínda que tamén desta volta a Lisboa filmada seguía aparecendo “cochambrosa”. Non coñezo a opinión de Cardoso sobre Lisbon, o filme de espías e crimes de Ray Milland e Mauren O´Hara rodado na cidade en 1956 que revelou ao mundo a beleza visual de Lisboa[1] nin a que tiña de Lisbon Story de Win Wenders rodada en 1994 e tampouco a de Sostiene Pereira de Roberto Faenza de 1995, tamén segundo a novela do seu grande amigo Antonio Tabucchi aínda que nestas dúas últimas sexa Lisboa o fondo máis que a protagonista do filme como acontecía noutro filme de Wenders, O estado das coisas, rodada en 1982 en Lisboa e arredores. O derradeiro dos filmes con Lisboa e os lisboetas de protagonistas, Tren de noite a Lisboa, de Bille August, con Jeremy Irons (2013), sospeito que non sería rexeitada por Cardoso. A Lisboa dos filmes portugueses é outra. Os verdes anos de Paulo Rocha (1963) e Dom Roberto de José Ernesto de Sousa (1962) están filmadas dende dentro da cidade e falan máis da vida cotiá na Lisboa salazarista que da cidade. Joaquim Leitão, actor e director de moitos filmes, mesmo retratou non a faciana fermosa da cidade senón a Lisboa marxinal e africana da Cova da Moura en, A esperanza está onde menos se pensa, como a triloxía que Pedro Costa comezou en 1997 con, Ossos, no barrio chabolista de Fontainhas, hoxe desaparecido, onde intentaban sobrevivir retornados das antigas colonias, e María de Medeiros a Lisboa da revolucção dos cravos no seu Capitães de abril. O documental Lisboetas de Sergio Trefaut sobre os novos emigrantes en Lisboa mostra a vida cotiá destas xentes e o Filme do desassossego, insólito e tolleito filme sobre o libro de Pessoa, acerta con algunhas imaxes pero non é quen de poñer en imaxes o libro,(coido que moi sobrevalorado), algo de certo, nada doado de facer. Son filmes, todos os citados, que se poden ver en youtube, se cadra, a única maneira de acceder ao cinema portugués sen moitas procuras.

Moitos anos antes  dos filmes de Tanner e Wenders, en 1948, chegou a Lisboa para facer unha reportaxe fotográfica para a revista Look, un rapaz que anos despois acadaría moita sona como director cinematográfico. Era Stanley Kubrick que como a maioría dos visitantes quedou abraiado tanto pola beleza como pola pobreza da cidade. Unha da súas fotos, a dunha parella que galga polas case verticais costas do castelo de San Xurxo, coa Baixa nos lonxes, é unha proba adiantada do talento visual de Kubrick. Tamén Cartier-Bresson fotografou Lisboa neses anos, imaxes que despois publicou no seu libro, Os europeos. A Lisboa fotográfica foi a devanceira da Lisboa fílmica e malia as queixas de Cardoso, sempre había algo máis alá das imaxes por sórdidas, probes ou escanastradas que fosen, que deixaba agromar a beleza da cidade.

3.- O espírito de Pessoa habita dous cafés. O de A Brasileira ten a súa estatua na terraza e segue convocando aos turistas do Chiado aínda que a maioría non saiban quen foi Pessoa nin leran nada del. Os seus numerosos heterónimos como Ricardo Reis, Álvaro de Campos, Alberto Caeiro, ou o case heterónimo, Bernardo Soares, non teñen café material que os acolla ou eu polo menos, non sei deles, e Pessoa esqueceu darlles cafés, tamén heterónimos onde acollerse aínda que ás veces xantaba con algún deles ao seu carón. Malia estar sempre neles, Pessoa coñecía ben o que acontecía nos cafés literarios: A graça dos cafés divide-se em ditos de espirito sobre os ausentes e ditos de insolencia aos presentes...(Livro do desassossego).
     Pessoa, que pasou a nenez en Sudáfrica onde o seu padrasto era cónsul en Durban, cando volveu a Lisboa non se moveu dela. En 1926, na voz dun dos seus heterónimos, Álvaro de Campos, escribe:

                                                    
                                                     Outra vez te revejo

                                                     Cidade da minha infância pavorosamente perdida…

                                                     Cidade triste e alegre, outra vez sonho aquí…

      En 1925 escribe en inglés unha guía de Lisboa: Lisbon: Wat the Tourist Should See, exercicio, hai que supoñer, de recuperación da cidade pavorosamente perdida e proba do coñecemento de Lisboa que tiña Pessoa pois, na súa idea, apenas hai rúas, prazas, museos, edificios, e historias que non merezan ser gabadas e visitadas.  Cando un le a súa "guía", decátase axiña que os seus consellos para visitantes, abranguen realmente case a Lisboa enteira. 

       

Se Dublín é a cidade de Joyce, Lisboa é a cidade de Pessoa mais non é cousa doada facer un percorrido pola Lisboa de Pessoa. Dende a súa volta a Portugal en 1905 ata a súa morte en 1935 estivo vivindo en 16 casas distintas polo que hai algunhas liortas entre elas cando se trata de bautizar algunha delas como “a casa” de Pessoa. As guías mencionan algunha mais cómpre saber que non é “a casa” senón “unha” das casas de Pessoa. Polos tres principais heterónimos que Pessoa empregou nos seus poemas, ás veces os portugueses falan del como de “os tres mellores poetas de Portugal” e nos Gerónimos, onde está soterrado, hai tamén unha lembranza plural destes heterónimos. Pessoa morreu en 1935 no hospital San Louis dos franceses, no Bairro Alto, que aínda existe. De xeito pouco doado de explicar, en 1970, o seu amigo Almada Negreiros, escritor e pintor, autor dun retrato de Pessoa  moi coñecido e recoñecido, morreu no mesmo cuarto do mesmo hospital  no que 35 anos antes morrera o seu amigo Pessoa.

     A poucos pasos de A Brasileira, a estatua de Chiado, un frade poeta que, aínda que non ten café de seu, foi o que lle deu nome ao barrio, acolle agora músicos de rúa que tocan día e noite, ás veces ben, outras veces non tanto, e un pouco máis alá, Camões olla dende o seu pedestal o rodopío das rúas. Moi preto, na rúa Alecrim, por onde Pessoa baixaba dende A Brasileira ata os Cais do Sodré, unha escultura kitchs lembra a Eça de Queiroz nun pequeno xardín. A Brasileira, como Lisboa, malia as queixas de Cardoso, loce un pouco escanastrada. As madeiras das portas precisan dunha man de pintura pero ninguén se preocupa de facelo. Ao seu carón, o café pastelería Berand, sen a sona de A Brasileira, con menos turistas, mantén un interior acolledor sen o balbordo do seu veciño de máis sona e por suposto, sen pantallas de televisión prendidas como é costume nos cafés desta beira do Miño. O café Martinho da Arcada, na Praça do Comerço, o máis antigo de todos os cafés lisboetas, ten sempre reservada unha mesa para Pessoa e dende hai algún tempo, outra para Saramago. Dende a súa terraza abeirada polos soportais, ábrese o vagantío do Terreiro do Paço ata a ribeira do Mar da Palha onde tanta xente morreu cando fuxindo do lume que se espallaba por Lisboa despois do terremoto de 1755, foron alcanzados polo tsunami que entrou pola boca do Texo. Malia a ter mesa reservada no Martinho, Saramago recoñecía que tiña certos atrancos para aceptar Lisboa como cidade propia pois non naceu nela e nos tempos da mocidade e da nenez cando vivía alí, a cativeza dos recursos económicos da familia non lle permitía ir máis ala do seu barrio: Non son un escritor de Lisboa…o meu tema non é Lisboa escribe[2]. Foi O ano da morte de Ricardo Reis o que fixo del un escritor de Lisboa para o seu público lector mais, seguía a pensar que a Lisboa da súa novela non era a Lisboa real nin a Lisboa de hoxe era a que el coñeceu. Miguel Torga foi tamén reticente con Lisboa. É unha cidade bonita escribía, e aínda non naceu quen dende o miradouro de Santa Catarina non quede pampo perante a beleza do panorama, mais había algo na cidade que o desorientaba, a el, que nunca se perdía nas cidades máis grandes do mundo. Para Torga, a Lisboa que el apreciaba, era a cidade dos largos provincianos, a máis portuguesa e sempre pensou que o Portugal verdadeiro non había que procuralo entre os "alfacinhas" lisboetas nin na cidade do esteiro do Texo. Pode que Saramago e Torga, fillos os dous de "camponeses" foron sempre  "camponeses" de visita  na capital. Antonio Nobre (1867-1900) non sei se tiña café de seu pero Lisboa estivo moi presente na súa poesía. En , “Despedidas”, escribe:  

Lisboa á beira-mar, cheia de vistas,

Ó Lisboa das meigas Procissões!

Ó Lisboa de Irmãs e de fadistas!

Ó Lisboa dos lyricos pregões...

Lisboa com o Tejo das Conquistas,

Mais os ossos provaveis de Camões!

Ó Lisboa de marmore, Lisboa!

Quem nunca te viu, não viu coisa boa...

O poema, unha longa loanza de Lisboa, ten XIII cantos que se continúan por outro poema máis ou menos épico  Ás senhoras de Lisboa.

 

No Nicola, na Praza do Rossío, é outro  poeta, Bocage, o que pousou alí o seu espírito rebuldeiro e a súa estatua leva anos convivindo con turistas e veciños. Quen non tivo nin ten café de seu, é Lobo Antunes, grande amigo de Cardoso, pois Antunes nin bebe, nin gorenta de restaurantes, nin sae apenas da casa. O café Chave de Ouro, no que Otero Pedrayo amolecía a preguiza da mañá cando pasou por Lisboa no ano 1947 camiño de Bos Aires, hai tempo que deixou de mostrar a súa longa fachada na Praza do Rossio. Malia a súa historia política e musical o predio foi comprado hai anos polo Banco Nacional Ultramarino que instalou alí as súas oficinas. Otero demorou varios días en Lisboa antes de se embarcar e tivo tempo de percorrer a cidade e mesmo de visitar a tumba de Frei Luis de Granada. En Polos vieiros da saudade, diario desa viaxe,  Otero mostra o seu amplo coñecemento da historia e da literatura portuguesa, (Eça, Herculano, Almeida Garret, Castilho, o padre Vieira, Camilo Castelo Branco) aínda que, creo lembrar, non cita a Pessoa  nen ningún dos cafés nos que pousaba, se cadra, porque no momento do seu pasamento en 1935, Pessoa só publicara artigos en varias revistas e un único libro de poemas, Mensagem, polo que non acadara daquela  a sona que tería despois de 1943 cando comezou a publicación do que serían as súas obras completas. As novas da existencia de Pessoa que chegaban á revista Nós que recibía a revista Contemporánea na que escribía Pessoa´, non foron abondo daquela para tiralo do medio anonimato no que vivía.

    O antigo café Tavares, hoxe restaurante de luxo na rúa Misericordia, preto de A Brasileira, era onde se xuntaban no remate do século XIX, os “vencidos da vida”, un grupo de escritores e historiadores como Oliveira Martins, Ramalho Ortigão, Eça de Queiroz ou Guerra Junqueiro. Xa estivera xantando no Tavares nunha viaxe anterior e desta volta, malia a miña admiración por Oliveira Martins e Queiroz, xantar de novo no seu luxoso salón dos espellos, estaba lonxe das miñas posibilidades económicas. De xeito curioso, a guía Baedeker de España e Portugal publicada en 1920, aconsella o Tavares, a Cervejaría da Trindade e un outro café Martinho no Largo de Camões que, non é o de Pessoa, e non cita A Brasileira, inaugurado en 1905 malia estar nunha das rúas que o Baedeker recomendaba por seren onde se citaban xoves e domingos, as xentes do mundo elegante lisboeta: rúa de Garret, do Carmo, rúa Nova de Almada, Rossio e Liberdade. Tampouco fala o Baedeker de 1920, do fado, cousa hoxe impensable en calquera guía por cativa que sexa nas súas informacións.

    En Ourense, que non é Lisboa pero tivo o seu, as pegadas dos seus homes das letras e das artes hai tempo que se foron. Ao Hotel Roma, o Bar Tucho e os Cafés Miño e Parque, levounos a “modernidade” túzara, allea a lembranzas de pouco beneficio económico. Mesmo o café Derby de Compostela, onde pousaba a súa fidalguía don Ramón María del Valle-Inclán, está ameazado de pasamento.
     Non sei se haberá algún escritor portugués, sen que importe a data, onte e hoxe, que non teña escrito sobre Lisboa. Aos xa citados, poderíamos engadir os nomes de Fialho de Almeida, de Gomes Leal, de Eça de Queiroz, de Ramalho Ortigão, Aquilino Ribeiro, Raul Brandão, ou de Lobo Antunes. Sospeito que debe ser unha das cidades máis "escritas" do mundo na compaña de París ou Nova York e non haberá moitas que teñan como Lisboa, unha música de seu, o Fado, que a representa e a define de certo xeito.

4.- De certo, hai outra Lisboa máis acaída co lecer dos turistas máis novos: o Bairro Alto. Cada ano, xornais e guías informan de novos locais de moda, novos cociñeiros, pequenas tendas de moda e deseño, zapaterías ou bares, locais de fados ou doutras músicas, galerías de arte que van e veñen segundo modas imprecisas pero estes cafés antigos abeirados a escritores falecidos resisten modas e tempos. Os máis novos prefiren ese Bairro Alto que, cómpre dicilo, tamén desafía os repetidos agoiros da súa morte. O derradeiro número da revista Time Out Lisboa (13 Novembro 2013) proclama na súa portada: !Não te deixaremos morrer, Bairro Alto! e polo de agora, malia a crise, non morre e polas tardiñas e noites xente nova ou non tan nova, segue enchendo as súas rúas  na procura de lecer, mais iso si, como nas cidades galegas, mesmo nos seus cascos vellos, o vandalismo grafiteiro non deixou unha parede limpa de rúas e ruelas. Supoño que este costume adolescente ten algunha explicación pero eu, non a teño. Nun libro de hai pouco,(2013), publicado en francés, Lisbonne, unha escolma de textos literarios e históricos dirxido por Luisa Braz de Oliveira, un dos autores, Michel Chandeigne, escribe unha entrada, Tags, na que intenta explicar o fenómeno. Segundo Chandeigne, hoxe Lisboa está atinxida por unha lepra de tags e grafitis que non deixa de medrar que emporca case toda as paredes da cidade e os seus monumentos. O andazo comezou, segundo Chandeigne, no ano 2004 cando se celebrou a Copa de Europa de fútbol en Portugal. Daquela, os milleiros de seareiros dos equipos extranxeiros, cheos de cervexa,  colleron o costume de mexar nas paredes e ao tempo enchelas de tags (en inglés) que moi cedo imitaron os seareiros locais. Dende entón a guerra perpetua das autoridades locais non foi quen de limpar nin deter a enxurrada de tags e Lisboa segue, como outras moitas cidades europeas, ateigada deses lixos vandálicos.
 Por certo: malia a súa modernidade, os perruqueiros lisboetas non mudaron o seu nome como fixeron entre nós para converterse en "estilistas". Poden ter ese nome importado no trinque pero ao seu carón, aparece o nome de sempre: cabeleireiro. 

5.- As rúas de Lisboa están cheas de africanos. Dos nenos dunha escola primaria que pasaban pola rúa uniformados camiño dalgún museo, máis da metade eran “pretos”. Non é cousa nova. Cando Ramón Gómez de la Serna, que vivirá en Estoril entre 1923 e 1925, fai a súa primeira viaxe a Lisboa en 1915, escribe aos seus colegas do café Pombo unha carta moi políticamente incorrecta: (En Lisboa) Hay muchos negritos, muchos. Esto no es malo...da una gran candidez a la ciudad...pero yo me alegro de ser de España que es el país donde menos negros hay...no es que los negros sean malos o despreciables, no; es que se está mejor así, blancos, pobres y sólos.
     Supoño que hoxe pensaría doutro xeito pois ademáis, dende entón, a presenza de africanos en Lisboa non deixou de medrar.  Un estudo xenético de hai poucos anos revelou que millóns de portugueses teñen devanceiros africanos, entre eles Cristiano Ronaldo que recoñece una bisavoa preta de Cabo Verde.  En 1550 vivían 10.000 escravos pretos nunha Lisboa de 100.000 habitantes o que era una cifra importante . En 1930, para una cidade de 600.000 o número de pretos non pasaba dos 5000.

     Nos anos 90, tempos de economía abondosa, chegaron a Lisboa moitos emigrantes do leste de Europa, ucraínos e moldavos na súa maior parte, e tamén brasileiros que empregaban Lisboa como porta de entrada a Europa. Hoxe, son parte da vida cotiá de Lisboa na que se integraron non sen problemas que aínda persisten.

 Jean -Yves Loude, un etnógrafo francés que vive parte do ano en Cabo Verde, publicou no ano 2003, sen dúbida tendo no maxín a Cidade Branca de Tanner, Lisboa: dans la ville noire. É unha mestura de libro de viaxes, conversas, relatos e guía da “outra Lisboa”entre outras moitas cousas máis. Loude visitou a Cova da Moura, un refugallo de chabolas do gran retorno dos anos 70 nas abas de Monsanto no concello de Amadora na banlieu de Lisboa. Son 5000 habitantes, case todos eles de Cabo Verde, Bissau, Angola e Mozambique. Non foi ben recibido e mesmo o strett view non percorreu as súas ruelas. Non esqueceu tampouco o triángulo caboverdiano entre as rúas Pozo dos Negros, Poiais de san Bento e a rúa de san Bento. A emigración a Lisboa dos caboverdianos ven de lonxe e foi importante xa nos tempos salazaristas. Nas illas, chove pouco ou non chove. Cando a seca era longa a xente ía para Lisboa pero de xeito paradóxico, nos tempos anteriores á independencia, chegaban a Lisboa como portugueses e non precisaban de papeis ni de permiso de residencia. Dende a independencia foron tratados como estranxeiros e os que intentaban vir sen permisos ou eran devoltos ou desaparecían nas vilas de chabolas que medraron neses tempos nas banlieus de Lisboa.Hoxe aínda que persisten algúns lugares afastados, como a mesma Cova da Moura, moitos outros foron derribados e a poboación trasladada a vivendas máis axeitadas.

6.- Como capital dun vello imperio colonial,que perdurou ata os anos 70 do pasado século, o cosmopolitismo foi sempre algo de seu en Lisboa pero houbo épocas douradas. Nos tempos da II Guerra Mundial, Lisboa foi o único porto atlántico neutral e a cidade que acollía refuxiados, espías, xudeus e aristócratas fuxidos da Europa en guerra. Agora que vexo pasar por riba de nós, moi preto xa da terra, os avións que van aterrar no Aeroporto da Portela, cómpre lembrar que a verdadeira e mítica Casablanca fílmica, foi Lisboa que mesmo tiña o seu café Ricks, o Nina Bar, na rúa Paiva de Andrade, que dirixía un austríaco antinazi de abraiante semellanza física co Bogarth do filme e onde polas noites, convivían refuxiados, espías e diplomáticos [3]. Na primeira escena do filme, mentres se mostra un globo terráqueo, o narrador explica que a II Guerra Mundial fixo que moitos ollos na Europa cautiva se volveran a América e que para chegar alí, Lisboa, era o único punto de embarque non sempre doado de alcanzar polo que os camiños de chegada foron ás veces tortuosos. Na última escena do filme, Ingrid Bergman e Paul Henreidt, collen o avión para Lisboa, a verdadeira porta de fuxida para deixar Europa. No mesmo ano en que o filme chegou aos cines lisboetas, 1942, inaugurábase o Aeroporto da Portela. Ata entón, existía o pequeno aeroporto de Sintra onde aterraban e despegaban os avión neutrais civís que voaban a cotío entre Lisboa e Inglaterra, mais as viaxes trasatlánticas facíanse nos Clippers,  os grandes hidroavións que ían e viñan de Estados Unidos e Inglaterra en vós nocturnos que amerizaban no río Texo. Para saír do país cumpría embarcar nalgún dos máis que ateigados trasatlánticos americanos, portugueses ou mesmo españois que no Atlántico prendían polas noites grandes luces na coberta co nome do país, ou coller algún dos hidroavións que, cando non tiñan que poñer rumbo a Brasil e logo subir pola costa cara ao norte por motivos de seguridade, chegaban a Nova York ou a Baltimore en 24 horas facendo un pouso nas illas Azores e outro nas Bermudas. Nos restaurantes, nazis, británicos e americanos gustaban do bacalhau e dos viños do país mentres espreitaban as mesas veciñas. Entre eles, Ian Fleming, do servizo secreto británico escribía as historias do que despois sería a saga dos James Bond e por xustiza fílmica, unha das súas aventuras foi rodada en Lisboa e arredores. En Estoril e Cascaes, reis destronados e ricos refuxiados xogaban ao golf ou probaban sorte no Casino. Milleiros de xudeus fuxidos dos nazis pasaron pola cidade franca así como Arthur Koestler, que puido fuxir da Francia de Vichy, xustamente facendo a ruta de Marsella, Orán, Casablanca, e procurou abeiro en Lisboa, de paso para os Estados Unidos como Max Ernsts e a súa amante Peggy Guggenhein, Denis de Rougemont, Antoine de Saint-Exupéry, Jean Renoir, ou Salvador Dalí que marcharon tamén para os estados Unidos dende Lisboa. Ninguén sabe o número de refuxiados que pasaron por Lisboa con visados portugueses ou españois. As cifras van de 100.000 a un millón. O certo é que, as pousadas e hoteis de Lisboa estaban sempre ateigadas de xentes agardando un billete ou un visado que os levara fóra de Europa ou os devolvera a Inglaterra o que, ás veces, como en Casablanca, podía demorarse meses. A poucos quilómetros desa abastada Lisboa, onde había de todo, unha España arrasada pola guerra, pasaba fame e frío. Daqueles tempos quedou en Lisboa ese pouso cosmopolita que nunca perdeu malia os tempos de miseria e inda hoxe, cando un percorre o barrio das embaixadas de Lapa pode imaxinar doadamente como foi a vida daquela Lisboa, cidade franca e neutral dos anos da guerra mundial.

Malia o rebumbio de xentes e de vida nas rúas, nin Lisboa nin os lisboetas espertaron o interese de Ortega y Gasset que estivo vivindo en Lisboa de 1942 a 1945. Ortega en Lisboa, aburríase. Foi profesor da Universidade de Lisboa pero nin falaba portugués nin aprezaba moito a vida intelectual do país. Gregorio Morán conta algunhas mostras do empoleirado que se sentía Ortega entre os portugueses. Nunha carta ao seu amigo Moura, escribe: Yo le pediría algún tratado de metafísica portuguesa pero en vista de que no existe me contento de que me traiga recortes de periódicos en que se hable de la corrida de toros del domingo”. A súa opinión de Salazar era unha mestura de ironía e desprezo: Salazar. Bien, muy bien…no se puede gobernar mejor a ocho millones de difuntos..”[1] . En 1945 volve a España. Dous dos seus fillos estiveron no exército franquista como voluntarios na guerra civil o mesmo que a súa filla amiga de Pilar Primo de Rivera  e Ortega en Lisboa mantivo sempre boas relacións con Nicolás Franco,  irmán do Generalísimo, daquela embaixador en Lisboa. Podía volver cando quixera pero agardou a que rematara a Segunda Guerra Mundial. Nunca escribirá nada sobre aquela Lisboa en que tantas cousas pasaban que non mereceron o seu interese mais conservou a casa  e volveu de visita algunas veces a Lisboa..

---

[1] Morán.G. El maestro en el erial. Ortega y Gasset. Tusquets.1998.

7.- As queixas de Cardoso contra a Lisboa “cochambrosa” que filmou Tanner, non están moi xustificadas pois a denuncia da situación e as propostas para arranxar o deterioro, son sempre un punto principal nos programas dos partidos cada vez que hai eleccións municipais en Porto e Lisboa, sen que ata agora se teña feito moito pola rehabilitación das dúas cidades. Lisboa, agás a parte alta da cidade, está chea de lixo, o que non se entende moi ben xa que hai unha papeleira cada 30 metros contados. É tamén moi habitual que pequenos entullos das obras dos “predios” estean na beirarrúa acaroados ás fachadas sen que ninguén os recolla. Lisboa, escribe Gonçalo M. Tavares, está sempre como recuperándose dalgunha doenza. Algúns lugares que comezan a se torcer cómpre endereitalos  mais noutros, as estadas, os andamios, anuncian un porvir. Os entullos, desleixados ou non, forman parte dese traballo de facer e refacer a cidade.

     Decadencia é a palabra que máis se repite nas crónicas de viaxes cando se trata de Lisboa. Abandono é a segunda. As dúas son acertadas polo menos para certos barrios lisboetas e non é cousa nova. Nos anos 30 do pasado século, conta Neil Lochery no seu libro, Lisboa, a cidade vista de fora [4], que a cada bloco de apartamentos impecavelmente preservados seguia-se um outro em muito mal estado; persianas velhas pendiam de armações enferujadas e os caisilhos de madeira das janelas estaban apodrecidos…

      A sensación de desleixo e ruína que se sente en Lisboa ao ver o deterioro das fachadas das casas ten que ver co seu xeito de construír. En Galicia moitas casas teñen fachadas de pedra ou de placas de pedra pero en Lisboa as casas teñen os marcos de portas e xanelas de pedra e o resto da fachada de ladrillo cuberto cun enfoscado sobre o que se pinta. Cómpre pintar cada poucos anos a fachada se non se quere que devagar a pintura se desprenda deixando ver o enfoscado que a cobre. Cando hai azulexos, (un símbolo identitario nacional), no canto de pintura as fachadas resisten máis tempo. Abondaría cunha man de pintura, iso si, en milleiros de casas de Lisboa para que a cidade aparecera relocinte pero en tempos de economía cativa non é doado que iso sexa posible. En París, cada cinco anos, os donos das casas teñen a obriga de pintar as fachadas e arranxar os balcóns, se non queren ser multados pero non se trata só de desleixo. No ano 2009 había máis de 4.600 edificios abandonados en Lisboa dun total de 60.000, e dicir, 1 de cada 13 casas,sobre todo da zona antiga e arredores, está pechada, escanastrada ou en ruínas. A parte alta da cidade é como a de calquera outra cidade europea e alí as cousas son distintas pero os alugueres son moi caros e a Lisboa que procuran os visitantes non é esa. Lisboa non é a que é por eses lugares. En 1920, Lisboa tiña 450.000 habitantes; en 1950, 800.000. Hoxe, pouco máis de 550.000, mais a súa área metropolitana chega preto dos tres millóns de habitantes. A cidade en si mesma,  perdeu máis de 250.000 habitantes nos trinta últimos anos que foron vivir ás cidades satélites ou aos barrios da periferia pero que aínda seguen a vir traballar a Lisboa que recibe cada día un millón de persoas dende as cidades da Gran Lisboa e dos barrios das aforas pero o centro histórico segue a perder habitantes e coa marcha, ás veces fuxida, da poboación, as casas vanse derramando mainamente sen que ninguén as arranxe. Outro problema engadido foi ata hai pouco, as rendas moi baixas que viñan pagando os alugados que levaba aos propietarios a non facer os arranxos precisos para manter as propiedades en bo estado, situación que mainamente vai mellorando dende que unha nova lei permite aos propietarios axeitar os alugueres ao custo actual. Tampouco axudou, a división da propiedade entre moitos herdeiros como tamén acontece en Galicia.

8.- A livraría Bertrand, a más antiga do mundo segundo o Guinness, recuperou ben do lume do Chiado pero non ten moito material portugués. Pregunteille ao encargado por algún libro de Ramalho Ortigão. Contestou cunha palabra que se repite moito en Portugal: “Infelizmente… não temos; coisas dos editores…" Unha pregunta máis: "¿Pódeme dicir dalgunha boa guía de Lisboa?." O libreiro foi honesto: "Infelizmente não há nenhuma…". Infelizmente”, era un livreiro moi esixente pois hai guías de Lisboa de abondo, mais, se cadra, ningunha cumpría as súas finiquiteiras esixencias. Non é unha Guía, mais o libro de Cardoso, Lisboa diario de a bordo, publicado en español, é un bo roteiro para viaxeiros literarios que o libreiro esqueceu mencionar. A FNAC, a poucos pasos da Bertrand, vai esmorecendo en libros e medrando en tabletas, telefónos, ordenadores e demais aparellos dese xeito. Ten libros, mais non ten ese espírito silandeiro e recollido que habita nas antigas librerías. A lectura é solitaria e silenciosa e na FNAC, hai un balbordo continuo que non acae coa xente do mundo dos libros que se comportan como monxes nun mosteiro medieval cando entran nunha librería de verdade.

9.- Os vellos tranvías, (os “eléctricos”), seguen cumprindo a súa función. Algúns circulan ben aquelados, outros, lixosos e escanastrados como a mesma cidade. Na Baixa hai “eléctricos” modernos que non poderían subir polas estreitas rúas da Alfama onde ás veces, un eléctrico ten que agardar parado nun “largo”, é un dicir, ata que pase o que sube ou baixa. Un “largo”, fermosa palabra que aínda se pode escoitar nalgún recanto de Galicia, é unha pequena praza, máis ben, un lugar onde unha rúa se ensancha. O Largo do Carmo, onde as forzas armadas portuguesas baixo o mando do esquecido capitán Salgueiro Maia conseguiron a rendición de Caetano no 25 de abril, é un lugar humilde que semella ter esquecido o que alí pasou pero María de Medeiros, no filme que dirixiu, Capitães de Abril, non se esqueceu do capitán Salgueiro Maia. A Leitaría Académica, alí asentada, tampouco aparenta moito ata que miramos a lenda que no espello nos informa que foi fundada a mediados do século XVIII.
     A Alfama esperta sentimentos opostos entre os visitantes. De xeito misterioso non foi atinxida polo tremor de 1755 polo que non foi reconstruída polo Marqués de Pombal como aconteceu en A Baixa onde milleiros de casas en ruína e rúas estreitas foron eliminadas para facer espazo a amplas avenidas e casas de varios andares feitas por primeira vez en Europa con normas antisísmicas. Na súa ,“Carta de Portugal”, que escribe no ano 1955, di a escritora americana  Mary McCarthy, que estivera casada co crítico Edmun Wilson (Hacia la estación de Finlandia), fora redactora de Partisan Review pero tiño agora un tanto esquecida a súa antigua militancia progresista: (A Alfama)… conserva o feitío e os cheiros da Idade Media. Os lisboetas séntense orgullosos da Alfama que resume as peores páxinas de Víctor Hugo. Farrapos, fedor e desnutrición…as ruelas cheas de seixos…as casas porcas, as rúas percorridas por cans cheos de pulgas…hai eivados, choscos e toda clase de deformidades [5]… McCarthy foi máis "agarimosa" con Lisboa que Lord Byron que, en A peregrinación de Childe Harold, que escribe entre 1812 e 1818, mostra o seu abraio perante a beleza do esteiro do Texo, de Sintra e de Lisboa, (á primeira vista) pero, advirte, "aquel que penetre nesta cidade que brila de lonxe case celestialmente, ira viaxando tristeiro entre unha multitude de obxectos noxentos para un extranxeiro porque os pazos e as choupanas son igual de inmundos e non se atopa un só personaxe de alta ou baixa esfera que leve limpa a roupa". A Byron, gustáballe Lisboa mais non os lisboetas como a Mark Twain as Illas Azores pero non os azorianos. No comezo do Canto XVIII están os dous versos que Lisboa xamais esquecerá e perdoará :

Poor, paltry slaves! yet born midst noblest scenes—
   Why, Nature, waste thy wonders on such men?

  (Pobres, miserentos escravos, nados porén entre os máis nobres escenarios/ Por qué Natureza, malgastas as túas marabillas entre tales homes?)

    Byron non mentía cando dicía que Lisboa era a cidade máis fermosa de Europa despois de Constantinopla e Nápoles e tampouco mentía cando afirmaba que era a máis lixosa en costumes e xentes pois eran queixas que compartían algún escritores portugueses.  O relato da Lisboa de 1823 que fai o historiador Oliveira Martins no seu libro, Portugal Contemporáneo, arrepía e confirma a Byron: rúas que son focos de inmundicia, lixo amontoado a carón das casas, animais mortos apodrecendo ao sol, "rebanhos de mendigos chagados esmolando", as pretas levando canecos de barro na cabeza cos refugallos das sentinas das casas para baleiralos pola noite nas praias, ruinas de edificios caídos... Tamén Alexandre Herculano (1810-1877) describía unha Alfama laberíntica, chea de gatos, con mil baiúcas, roupas estendidas, formigueiro de almas... Esa, era a situación de Lisboa neses anos, mais, segundo as crónicas do tempo, e tamén das novelas de Dickens publicadas anos despois, a situación da que se queixaba Byron nos seus versos, era, mais ou menos, a do Londres do que el viña e coido que os londinenses non estaban moito máis limpos que os lisboetas. Byron tivo outras razóns para a súa evidente lusofobia. Chegou a Lisboa no balbordo da guerra peninsular napoleónica, coa familia real portuguesa e os mandos militares fuxidos no Brasil, e co país devastado e roubado pola francesada. Apoñíalle, (inxustamente), aos portugueses, aliados de Inglaterra, de seren cobardes na súa loita contra as tropas francesas ao que hai que engadir a humillación pública que tivo que aturar ao recibir unha labazada dun marido portugués ofendido polas beiras, e pode que algo máis, que lle facía á súa muller. Fosen as razón que fosen o texto de Byron deixou un rego que seguiron moitos dos viaxeiros románticos que viñeron despois. Estes viaxeiros, ingleses case todos, salientan nas súas crónicas dous trazos que son ao tempo dous avisos sobre Lisboa: hai centos ou milleiros de cans ceibos e perigosos vagando pola cidade, (tamén porcos), e as rúas están ateigadas de lixo  até graos pouco cribles.

De feito, en 1866, cando Hans Christian Andersen, visita Lisboa escribe que non atopou por ningures eses milleiros de cans adoecidos nin as moreas de lixo.As rúas están limpas e son amplas, escribe, a cidade está iluminada por lámpadas de gas e cando pregunta por eses cans e o lixo, respóndelle, que é certo, pero que iso aconteceu hai máis de 30 anos.

Oswald John Crawfurd que chega a Lisboa en 1870, xa non salienta o lixo nin os cans ceibos pero si da conta da presenza de aguadeiros galegos que en número de 3.000 vendían auga fresca que levaban nun bocoi de 35 litros que tiñan que encher de novo cando volvía aos seu barrios ao rematar a xornada, por se atopaban algún lume no camiño.  [1]Os galegos de Lisboa,  non só se ocupaban da venda de auga. Facían traballos baixos de moitos tipos entre o desprezo dos lisboetas e non pouca aprezo dos extranxeiros:

    O paisano galego e verdadeiramente un pailán mais pode adquirir un certo refinamento... de cada 100 criados cocheiros, palafreneiros ... e aguadeiros, case 99 son galegos ... dun home pouco educado os portugueses ...din: !que galego!...  

     Crawfurd relata tamén a outra faciana destes galegos en Lisboa:

  Se o galego é un pailán é tamén honesto...e fiel... limpos, circios, emprendedores... non tardan en se afacer aos xeitos e costumes das familias onde serven...

En 1888, é outro francés, Gustave Clausse, quen segue a falar dos galegos de Lisboa, “xentes que se encargan dos traballos que os máis miserentos dos portugueses non queren facer"...

As novas dos galegos en Lisboa son máis antigas e sempre son considerados baixo esas dúas facianas: as de pailáns (polos portugueses) e as de admiración por seren unha raza “forte, altiva, nerviosa, chea de rigor e limpos de cabeza ergueita, honestos, traballadores, nobres” como escribe o francés Carrére en 1796. Esta faciana de traballadores fortes, honestos ven, segundo Xan Leiva, de que os galegos que chegaban a Lisboa viñan afeitos a un traballo agrícola que era inxente, e sen pousos, traballo que os lisboetas, a maioría funcionarios ou que preferían marchar ao Brasil, non eran quen de facer como os galegos.

         No libro que Xan Leiva dedicou a emigración dos galegos a Lisboa, dáse conta de 500 anos de emigracións difusas[2]. No século XVI, a emigración portuguesa ao Brasil é masiva e son eses milleiros de postos de traballo que quedan libres os que van  ocupar os galegos que chegan a Lisboa principalmente do sur da provincia de Ourense (Lobios, Celanova, Alaríz) e o sur da de Pontevedra (Covelo, A Cañiza, Salvaterra, As Neves, Ponteareas). Había máis de 75.000 galegos en Portugal en 1765, case todos eles en Lisboa.

A emigración a Lisboa, tivo moitas consecuencias para Portugal. O licor “nacional” lisboeta, a ginjinha, (licor de guindas) que mesmo loa Marceneiro no fado inmortal da Casa de Mariquinhas, é un invento dun galego, Francisco Espiñeira, que aínda hoxe ten o seu local Ginjinhas Espinheira, o más antigo de Lisboa, na rúa San Domingos. O licor de guindas, sempre se bebeu en Galicia feito de xeito caseiro e gardado en tarros de vidro coas guindas dentro que como hoxe en Lisboa, podían acompañar ao licor ou non: ¿Con elas ou sen elas?, preguntan os empregados de Espinheira hoxe. A cervexaria da Trindade foi fundada por galegos que levan tamén a Portugal costumes culinarias hoxe recoñecidas como portuguesas e rexentaron Casas de Pasto. Moitos escritores lusos son de orixe galega, comezando por Camôes e seguindo por Alfredo Guisado, Rosa Aráújo ou Fernando Assis Pacheco nos tempos modernos.

---

[1] En Lisbonne: histoire, promenades, anthologie & dictionaire. Robert Lafont. 2013.

[2] Leiva.X. 500 anos de emigración difusa dos galegos a Lisboa. 
  A “extrema miseria” que a ollada "limpa" e americana de McCarthy rexistraba en 1955, e por suposto, a de Lord Byron, hai tempo que esvaeceu. As rúas seguen a ser estreitas, as casas escanastradas, as roupas seguen penduradas dos tendais nas rúas, pero Víctor Hugo tería hoxe pouco que contar e pode que tivera máis que contar dos Dowtowns de moitas vilas americanas de hoxe como Detroit e tamén de Madrid, de París, ou Nova York,  pois a "pobreza" actual de Lisboa, como a das outras capitais europeas, asiáticas ou  americanas,  é hoxe "moderna" e se un camiña pola Praza da Figueira poderá ver como os mesmos "homeless" de outras capitais que se amorean cobertos por farrapeiras nos enreixados que deixan pasar o bafo quente do Metro que corre por debaixo deles. McCarthy, ao cabo, tamén atinxida pola beleza da cidade, intentou explicar o feitizo: o estranxeiro en Lisboa, enfeitizado como está polas froitas, as flores, os milleiros de queixos, pasteis e salchichas dos escaparates rutilantes, pode moi ben perder de vista os signos da pobreza e asimilalos ao elemento pintoresco…  Algo tiña a Lisboa dos tempos da guerra (e segue a ter) pois moitos ingleses que puideron volver a Inglaterra, escolleron (e non por fuxir da guerra) quedarse vivindo das 10 libras que lles entregaba a Embaixada cada mes coa condición de devolver o diñeiro cando volvesen  a Inglaterra. 
       A Alfama de hoxe está chea de turistas e de abeiros para turistas, se cadra porque esmorecida a pobreza, chegou a ramo ese pintoresquismo que na idea de McCarthy aínda non era “verdadeiro”. Se cadra, foi Ángel Crespo, bo coñecedor de Lisboa e biógrafo de Pessoa, quen mellor definiu o que Alfama esperta en quen a visita: Além disso, a impressão que este bairro deixa é bem mais agridoce e cada qual é inteiramente dono de formal dele-o que dependerá das suas ideias, mas também da ocasião em que o visite- o seu propio conceito de tão pesoalissíma parte de Lisboa...

10.- As beirarúas de “pedriñas” de Lisboa son un mar cheo de ondas como dicía Cardoso Pires e como o mar, ten os seus perigos cando se “navegan”. Os discapacitados en sella de rodas e os vellos, se poden, van pola calzada e as mulleres procuran non camiñar con tacóns de agulla por elas. Son obra dos “calceteiros”, os pedreiros que devagar veñen compoñendo e arranxando estas rúas dende hai moitos anos e Lisboa non sería Lisboa sen este traballo de artesanía pouco axeitado, iso si, ás necesidades de hoxe pero que seguro, ninguén quixera desbotar. Nos anos 50 e 60 do pasado século Portugal era unha especie de Xapón pero no eido artesanal. Un país “feito a man” que era quen de copiar todo o que se puidese facer sen moita maquinaria ou tecnoloxía e esas beirarrúas, como as antigas estradas, tamén feitas a man con lastras, proban que así foi. 
Lisboa, debe ser, non estou certo, a única das capitais europeas que non ten un centro de negocios cheo de rañaceos, Dende calquera dos miradouros, ou volvendo no barco de Cacilhas, na outra beira do Tejo, decátase un de que falta algo no skyline da cidade, e iso que falta, a liña de rañaceos, é o que fai de Lisboa unha cidade á medida humana.

11.- Os autobuses descubertos turísticos de dous pisos que percorren Lisboa van informando os pasaxeiros do que van vendo por uns auriculares. Hai canais en varios idiomas entre eles, euskera e catalán e, por se non abondara, tamén en “portugués do Brasil”. É como se nós fixéramos traducións ao “español de Méjico” ou de Arxentina. Non hai canal en galego, non sei se porque pensan que non é preciso pola semellanza das linguas ou porque non saben que existimos (o segundo é máis probable).

     Para un galego falante, os portugueses de Lisboa son de dous tipos: aqueles que falan dun xeito que se lles entende todo e aqueles aos que non se lles entende nada. Estes últimos teñen un “siseo” pronunciado que acompañan de síncopas e xerga lisboeta. Un amigo portugués do norte asegura que, ás veces, il tampouco os entende pero xa se sabe que Porto e Lisboa teñen as súas e non sería cousa doada atopar en Lisboa un taxista como o que, un mes despois da viaxe a Lisboa, nos levaba, (condución presuicida por suposto), dende o centro do Porto ao Aeroporto Sá Carneiro, (o Aeroporto Internacional para os galegos do sur), que polo xeito de falar ese galego-portugués que os de alén Minho empregamos en Portugal, preguntounos se éramos galegos. Confirmada a súa sospeita, o taxista afirmou, con certo énfase, que gostaba dos galegos, que “son coma nós”, que se sentía na casa cada vez que ía a Galiza, e ía moito, e que de Madrid, de Cataluña, de Andalucía, e sobre todo, de Valencia e dos valencianos, entre os que vivira varios meses, non quería saber nada pois nin se entendía con eles nin lle gustaba o seu xeito de vivir e de ser. En Lisboa, Galicia é un anaco de España sen apenas matices. No norte portugués, aínda que non sempre, Galicia aparece diferenciada e achegada a Portugal e de feito non son poucos os lisboetas que falan dos tripeiros (os de Porto), como de "galegos"  que pronuncian “baca” e non “vaca”.  Non hai que esquecer que dos pasos fronteirizos, agora sen aduanas, entre España e Portugal, os galegos de Valença-Tui e Verín-Chaves, teñen case tres veces máis tránsito que calquera dos outros pasos de Salamanca, Extremadura ou Andalucía. Ao cabo, non hai cantigas de amigo, de amor ou maldizer, castellano-portuguesas, nin extremeño-portuguesas, nin andaluzas-portugueses, só cantigas galego-portuguesas, nin Portugal recibiu ao longo dos anos, dos séculos,  outra emigración española en cifras importantes que non fose a galega. Foi Pessoa, (que tiña na súa biblioteca o Follas Novas de Rosalía), quen dixo nun agoiro nos anos 30 do pasado século, que fronte o "facto definido da desintegração da España", Galiza debería integrarse en Portugal , "estado a que por natureza e raça pertence...".
.

12.- No mes de abril de 1942, Calouste Sarkis Gulbenkian abandonou a Francia de Vichy no seu Rolls Royce para instalarse en Lisboa. En 1952, pouco antes da súa morte, este multimillonario armenio, que fixera a súa fortuna co petróleo, dono dunha extraordinaria colección de pintura,  regalou a Lisboa todos os seus bens que deberían ser destinados á fundación que hoxe leva o seu nome. Da Fundación, que é de visita obrigada, o mellor, (é unha boutade, por suposto) é o edificio e os xardíns e tamén os baños, (sí, os baños). A mostra de pintura aberta no tempo desta viaxe, con cadros de Rembrandt, Monet, ou Renoir é algúns franceses do XIX descoñecidos para min, é, non podía ser doutra maneira, "espantosa" palabra como é sabido, que en portugués ten outra semántica (magnífica, poderíamos traducir). A pintura moderna portuguesa e internacional hai que ir procurala no CAM, Centro da Arte Moderna, a pouca distancia do edificio principal e dende hai uns anos, no Centro Cultural de Belém que garda a colección Berardo que "infelizmente" tampouco puidemos visitar desta volta. Miguel Torga foi un pouco inxusto cando escribía no seu Diario o 30 de maio de 1949: Raça de portugueses que não dá un pintor que se aproveite. Daquela, xa morrera Sousa Cardoso que malia Torga, tiña o seu interese, pero aínda vivía Almada Negreiros e anos máis tarde, Paula Rego, no “rego” de Lucien Freud e Bacon, e Vieira da Silva, (da que Torga gustaba) tiveron entre outros, algo que dicir na pintura do século XX como Nuno Gonçalves no século XV, ou Columbano ou Malhoa no XIX e si se queren poñer nacionalistas, que o son e moito, poden lembrar os apelidos paternos portugueses dun gran pintor de todos os tempos: Don Diego Velázquez Rodrígues da Silva. É certo, como explicaba Cardoso nunha entrevista que, os portugueses, ao contrario que España, non teñen centos de grandes monumentos espallados polo país. En España, cada dous pasos, dicía, atopamos catedrais marabillosas románicas, fantásticos monumentos. Torga pensaba algo semellante cando escribía: !Ah, grande Itália e grande Espanha que não necesitam de encher os museus con a arte dos outros!. É certo con matices. Calquera viaxeiro portugués que veña a Galicia pode ver as catedrais de Compostela, Tui, Ourense, Lugo e Mondoñedo e incontables igrexas e mosteiros merecentes polo menos dunha ollada. A Sé de Lisboa ou a do Porto, non teñen comparanza posible coas nosas. O mosteiro da Batalha, e o dos Gerónimos de Lisboa son dous dos "poucos" monumentos que se poden salientar porque, i é Cardoso quen fala de novo, as estatuas e monumentos de Lisboa son un aldraxe contra a cidade. Son fachendosos, kitsch, e algún deles, como o do rei João IV na Praza do Rossío, falso, pois o escultor francés que se encargou do traballo mandou para Lisboa unha estatua do emperador Maximiliano de Méjico que tiña esquecida no seu estudo despois de que Maximiliano fose fusilado polos mexicanos. Todos os grandes personaxes están empoleirados sobre monolitos dunha altura fóra da regra áurea. É unha eiva estraña esta da escultura en Portugal que non se entende moi ben. Agás Cutileiro, non hai moito escultor portugués de sona pero si tivo escultores naif populares como a falecida Rosa Ramalho ou Misterio que en tempos non moi lonxanos recibían en San Martín de Galegos, preto de Barcelos, as visitas de ducias de galegos na procura das súas obras e que dicir de Rafael Bordalo Pinheiro, (tamén con museo de seu en Lisboa), xornalista, caricaturista, dramaturgo e ceramista do que todos coñecemos aínda que non soubésemos do autor, as cerámicas  do seu Ze Povinho que nos saúdan facendo un “corte de mangas”, !queres fíado! !Toma!, desde calquera bar popular de Portugal.

Malia Cardoso, Portugal ten monumentos de abondo para calmar a fame arquitectónica de calquera viaxeiro na procura de algo fermoso, se é iso o que busca. Sospeito que do que non gorentaba Cardoso, era do estilo manuelino pero aínda así, esaxeraba e moito.

      No castelo de San Xurxo, antes visita de obrigado cumprimento, cobran agora 7,5 euros para entrar ao xardín. Non entramos pero na baixada, a cerveja no Largo das Portas do Sol e o xantar con vinho do Alemtejo na casa de pasto a carón do miradouro de Santa Luzía, coa Alfama ao pé e o Mar da Palha nos lonxes, calmou o noso alporizamento. Poucas cousas son máis agradables e civilizadas que unha terraza tranquila no solpor, escribe Elisabeth Roudinesco sobre os cafés franceses, nun dos seus derradeiros libros. Os sete outeiros de Lisboa teñen os seus Miradouros e un non é quen de saber cal é o máis axeitado para beber unha cerveza no solpor pois por luída que estivera a cidade, os lisboetas souberon respetar eses abeiros de civilización. Tanto ten que ollemos os lonxes nos da Alfama, nos da Graça  ou nos de Santa Catarina ou Alcántara no Bairro Alto. Ese sentimento de conchego e civilización está presente en todos eles.    

12.- O taxista que nos devolvía ao hotel, ía escoitando o partido Suecia-Portugal. Cando Cristiano meteu o terceiro gol, ceibou un berro-aturuxo, comezou a tocar a buguina, parou o “carro” e díxonos que el non era portugués senón moldavo e que levaba dous anos en Portugal (tiña un portugués excelente) pero que, con Portugal, !á morte!, e que se o taxi fose del, non nos cobraba. Infelizmente… Quedan lonxe os tempos de gloria do fútbol portugués cando Eusebio dirixía “uma equipa”, o Bemfica, que gañou dúas Copas de Europa (ao Madrid e ao Barcelona) e Portugal a piques estivo de gañar o Campionato do Mundo en Inglaterra, mais o fútbol segue moi presente na vida cotiá portuguesa e lisboeta. Segundo algún escritor, (Yves Lèonard), o fútbol espectáculo non contaba co apoio do salazarismo que pensaba que podería subverter a moral cívica, corromper as almas e excitar perigosamente ás masas. Outro taxista, presuicida polo seu xeito de conducir, como a maioría dos seus colegas, levaba prendida a radio nunha emisora na que só soaban fados. Preguntei polo fadista que cantaba. "Non sei", dixo, "polo ton parece Antonio Zambujo, mais agora hai moitos fadistas novos e xa non os coñezo a todos". Despois de anos de esquecemento no tempo que seguiu á ditadura cando o fado era una das tres “F” do salazarismo (Fátima, Fado, Fútbol) o fado volveu con forza pero sen o acento popular e o cantar sinxelo do grande Alfredo Duarte, "Marceneiro" (polo seu oficio de ebanista) nin as melismas de Amalia. Cardoso, (non houbo nos tempos modernos mellor coñecedor de Lisboa ca il), só respectaba entre os novos fadistas a Carlos do Carmo e aseguraba que era xa imposible atopar un local de fado popular nas imprevisibles rúas do Bairro Alto ateigadas dun xeito de cantar con arabescos morunos que procuraban espertar nos turistas o sentimento de que iso que escoitaban, era a saudade. Faleceu en 1998 polo que non se sabe o que pensaría hoxe de Mariza, Mafalda, Ana Moura, Antonio Zambujo, Misia ou mesmo Dulce Pontes .... 

Nos anos 70, antes do 25 abril do 74, nun xantar en Ourense  onde estaba tamén o pintor Xaime Quessada,  José Afonso que viñera actuar no Liceo onde cantou por vez primeira en Galicia, Grandola,  decatámonos os presentes de que, aínda que cantara fado de Coimbra nos seus tempos de estudante, compartía tamén esa visión salazarista do Fado no que non aprezaba os valores que si recoñecía en moito do flamenco, malia a súa utilización, pensábamos nós, polo franquismo.  As tres “Fs” serían salazaristas pero no Portugal de hoxe o fútbol e o fado están moi vivos e Fátima, non sei. As tres Ds que prometía o Movemento das Forzas Armadas (democracia, desenvolvemento, descolonização) cumpríronse nalgunha medida pero as catro Es, (cunha “i”) do primeiro ministro Antonio Guterres (educação, emprego,economía e igualdade) están aínda lonxe e o sociólogo Antonio Barreto pode dicir que, a maioría da União Europeia é constituída por países ricos con bolsas de pobreza e Portugal é um país pobre con bolsas de riqueza... Malia esa afirmación, Barry Hatton, un xornalista inglés que leva anos vivindo en Portugal e casou cunha portuguesa, conta no seu libro “Os portugueses, que cómpre non se deixar enganar polos espidos datos económicos. Um día, escribe Hatton, parei nu café numa aldeia do lá-vai-um a cerca de uma hora de Lisboa ben afastada das estradas movimentadas:

Quando entrei reparei que toda a gente olhaba atentamente para o ecrã do televisor...voltei-me, olhei e vi que estaban a transmitir a final de un qualquer importante torneio de tenis internacional...a determinado ponto o camponês junto a min, corado e barrigudo, voltou-se para o amigo e suspirou: “O Agassi tem de trabalhar o “backhand” (o revés)[1].

           É Hatton tamén quen lembra no seu libro algo que os de certa idade que visitamos Portugal nos anos 60 do pasado século lembramos coma el pero que sería pouco doado de comprender para a xente nova. A Coca-Cola estivo prohibida en Portugal ata o ano 1974 malia a que xa en 1928 Pessoa escribira o anuncio co que ía a comezar a venta da bebida de máis sona no mundo: primeiro estranha-se; depois, entranha-se. Daquela os motivos da prohibición foran médicos pois penaban as autoridades que na súa fórmula entraba a Coca e que foi certo nos primeiros tempos da prohibición. En 1962, Coca-Cola intenta de novo entrar no mercado portugués. Salazar escríbelle unha carta á presidencia da Coca-Cola que segundo Hatton, é unha mostra reveladora do seu pensamento:

O senhor arrisca-se a introduzir en Portugal aquilo que eu detesto acima de tudo, ou seja, o modernismo e a famosa “efficiency”. Estremeço perante a ideia dos vosos camiões a percorrer a toda velocidade, as ruas das nossas velhas cidades acelerando, à medida que passam o ritmo dos nossos hábitos seculares...

Para Hatton é dificil bater esta carta como sumario sucinto do pensamento de Salazar: Ele insistía en que Portugal olhase para trás, nao para frente e que se mantivese incontaminado pelo progreso[2]. Non deixa de ser curioso que a Coca-Cola fose un indicador da entrada de Portugal na democracia. Mellor, os cravos...

---

[1] Hatton.B. Os portugueses. Clubeautor.2011.

[2] Hatton.Op.Cit.

13.- Cando en 1968 Oliveira Salazar que levaba máis de trinta anos gobernando o país, quedou impedido por un derrame cerebral, os seus antigos ministros, moitos deles xa sen cargo ningún, seguían acudindo á súa casa a celebrar Consellos de Ministros pois ningún deles foi quen de lle dicir que agora era Marcelo Caetano o primeiro ministro do país e que o que alí acontecía era unha representación teatral, unha performance, sen outro valor que a calidade teatral dos actores que nela participaban. A cousa durou dous anos, ata a morte de Salazar en 1970. Coido que esta “cortesía” co vello ditador é moi portuguesa  pois non creo que fose o medo o que movese os seus antigos ministros. 

14.- Cardoso confesou moitas veces que Lisboa era a cidade do mundo que máis amaba. Comparto, se cadra sen tanto fervor, a súa idea. Angel Crespo no seu libro Lisboa mítica e literaria, recoñece tamén o fascinio que exercía Lisboa sobre el e lembraba a Matos Sequeira para quen "as cidades são mulheres..." e "cada uma tem a sua maneira própia de agradar...". O misterio de Lisboa é que, decadente, escanastrada, lixosa ou vella, segue a ser unha esplendente e marabillosa cidade. Iso pensaban Tirso de Molina e Cervantes hai varios séculos (en Persiles y Segismunda)  i é o que penso eu no mes de novembro do ano do señor de 2013. O dito arroutado que lle apoñen a Eça de Queiroz sabe calquera que coñeza Portugal que non é certo : Portugal é Lisboa; o resto é paisagem...

Lisboa segue a ser unha cidade incrible... e a “paisagem”, (Portugal), tamén.

[1] Na `primeira escena do filme, Claude Rains, o policía francés de Casablanca, mata cunha raqueta de tenis un pardal para darlle de comer ao seu famento gato. A escena foi motivo de alporizamento de espectadores e críticos. Vid: https://www.youtube.com/watch?v=owEVTxRgt8o

[2] Saramago.J. José Saramago en sus palabras. Alfaguara. 2010.

[3] Hoxe no lugar onde estaba o Nina Bar hai un novo local: Rock in Chiado.

[4] Lochery.N. Lisboa: a cidade vista de fora. 1933-1974. Presencia. 2013.

[5] McCarthy.M. Al contrario. Seix Barral. 1961.
Lisbonne: histoire, promenades, anthologie & dictionaire. Sous la direction de Luisa Braza de Oliveira. Robert Lafont. 2013.